Σε αναζήτηση της severitas – της αυστηρότητας

Γράφει, λοιπόν, στο κεφάλαιο 17, υπό τον τίτλο "De Crudelitate et Pietate":

Πρέπει, επομένως, ένας ηγεμόνας να μη νοιάζεται για την κακοφημία του σκληρού όταν πρόκειται να κρατήσει τους υπηκόους του ενωμένους και πιστούς, γιατί με ελάχιστα παραδείγματα θα φανεί περισσότερο φιλεύσπλαχνος από εκείνους οι οποίοι, από υπερβολική φιλευσπλαχνία, αφήνουν να γεννηθούν ταραχές που φέρνουν δολοφονίες και αρπαγές· γιατί αυτές βλάπτουν συνήθως το σύνολο των πολιτών, ενώ οι εκτελέσεις που επιβάλλονται από τον ηγεμόνα βλάπτουν μόνο ορισμένα άτομα.

Σε αυτό το σημείο ο Μακιαβέλι (1469-1527) παίζει αριστοτεχνικά με δύο συγκεκριμένους όρους: την αγριάδα, δηλαδή τη σκληρότητα του χαρακτήρα (crudelitas), και τη φιλευσπλαχνία (pietas, misericordia). Στην πραγματικότητα, αυτό που θέλει να μας πει ο Φλωρεντινός είναι ότι οι περισσότεροι άνθρωποι αντιλαμβάνονται την αυστηρότητα (severitas) ως σκληρότητα (crudelitas), ιδιαίτερα στην πολιτική σφαίρα. Για τούτο και χρησιμοποιεί τη λέξη κακοφημία, ούτως ώστε να καταδείξει στον αναγνώστη ότι δεν πρόκειται περί μιας πραγματικής κατηγορίας αλλά περί μιας φήμης που συνοδεύει αναπόφευκτα κάθε σοβαρό κυβερνήτη. Γιατί αυτό; Ας δούμε το παράδειγμα με τους Φλωρεντινούς και την Πιστόια:

Ό Καίσαρας Βοργίας έχει θεωρηθεί σκληρός· κι όμως εκείνη η σκληρότητά του έβαλε τάξη στη Ρομάνια, ενώνοντάς τη και επαναφέροντάς τη στην ειρήνη και τη νομιμοφροσύνη. Αν εξεταστεί καλά το ζήτημα, θα φανεί ότι εκείνος ήταν πολύ περισσότερο φιλεύσπλαχνος από το λαό της Φλωρεντίας, ο όποιος, για να αποφύγει το χαρακτηρισμό του σκληρού, άφησε να καταστραφεί η Πιστόια.

Εικάζω πως ο Μακιαβέλι σε αυτά τα χωρία δεν πραγματεύεται τις ιδιότητες καθαυτές παρά μονάχα αναλύει τον τρόπο με τον οποίο  εγγράφονται στη συλλογική αντίληψη· εν ολίγοις, πραγματεύεται χαρακτηρισμούς (φαινόμενα) και όχι την ουσία τους. Συνεπώς, αν οι Φλωρεντινοί επενέβαιναν και τιμωρούσαν τις αντίπαλες πλευρές, είναι πολύ πιθανόν να τους χαρακτήριζαν άγριους και σκληρούς, αφού είθισται κάθε είδους τιμωρία να θεωρείται σκληρή και ανελέητη. Όμως στην πραγματικότητα θα εξασκούσαν την –αγαπημένη στους Ρωμαίους– αρετή της συγκρατημένης αυστηρότητας (severitas) και, εντέλει, θα είχε αποφευχθεί η καταστροφή της πόλης.

Υπ’ αυτή την έννοια, ο Μακιαβέλι φαίνεται να αποτρέπει με επιδέξιο τρόπο τον αναγνώστη του και επίδοξο ηγεμόνα από τη χρήση της crudelitas και να προκρίνει –χωρίς βέβαια να την κατονομάζει– τη χρήση της severitas, δηλαδή τη μετρημένη αυστηρότητα, η οποία ενίοτε παρερμηνεύεται από τους πολλούς ως αγριάδα, προκαλώντας φόβο και όχι –προσοχή εδώ– μίσος στους υπηκόους του Ηγεμόνα, καθ’ ότι το μίσος των υπηκόων κλυδωνίζει την εξουσία του:

Πρέπει όμως ο ηγεμόνας να προκαλεί το φόβο με τρόπο που, εάν δεν κερδίζει την αγάπη, ν' αποφεύγει το μίσος· γιατί μπορεί κάλλιστα να προκαλεί συγχρόνως το φόβο και να μην είναι μισητός.

Κάπως έτσι και τώρα, διακινδυνεύει η έννομη τάξη και η ασφάλεια των πολιτών για να αποφύγουν οι ιθύνοντες τον χαρακτηρισμό του αυστηρού, αφήνοντας κάθε είδους παραβατικό στοιχείο να αλωνίζει ελεύθερα και να σκορπά το θάνατο. Οι «κυρ-Παντελήδες» ωστόσο έχουν αποδείξει ότι βρίσκονται μπροστά από το πολιτικό σύστημα, αγνοώντας τους υποτιμητικούς χαρακτηρισμούς του «προοδευτικού» χώρου και αποζητώντας ασφάλεια. Τώρα, όχι αύριο. Είναι καιρός να ξεπεράσουν τα ταμπού και τις φοβίες και οι πολιτικοί μας, αν δεν θέλουμε να καταλήξουμε σαν τους Φλωρεντινούς, που για να αποφύγουν την κακοφημία οδήγησαν στην καταστροφή την Πιστόια.