α)    Πληβείοι και πατρίκιοι

Αρχίζω με τρία αξιώματα:

• Η ελληνική κοινωνία είναι ήδη από την γένεση του νέου ελληνικού κράτους χωρισμένη σε δυο τάξεις: τους πατρίκιους και τους πληβείους. Χρησιμοποιώ συνειδητά αυτούς τους δυο όρους που μπορεί να φαίνονται εκ πρώτης όψεως αναχρονιστικοί. Ο διαχωρισμός αυτός δεν βασίζεται σε εμφανή οικονομικά και κοινωνικά κριτήρια και μεγέθη, αλλά σε κάτι που θα ονομάσω «διαφορά αυτοαντίληψης». Ο διαχωρισμός ανάμεσα σε πατρίκιους και πληβείους δεν αντιστοιχεί ούτε είναι η «ελληνική έκφραση» της μάρξειας διάκρισης ανάμεσα σε ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής και τους αποκλεισμένους από αυτήν προλετάριους, ούτε και αντιστοιχεί σε μια διάκριση ανάμεσα σε «αριστοκράτες» και «αστούς» ή οποιαδήποτε άλλη κοινωνικο-οικονομική διάκριση μπορεί να κάνει κανείς. Αντίθετα, ο διαχωρισμός ανάμεσα σε πατρίκιους και πληβείους είναι κάθετος προς όλες αυτές τις διακρίσεις. Υπάρχουν πατρίκιοι που κοινωνικο-οικονομικά ανήκουν στους προλετάριους και πατρίκιοι που κοινωνικο-οικονομικά θα μπορούσαν να καταταχθούν στους «καπιταλιστές» ή τους «μεσοαστούς». Ο διαχωρισμός ανάμεσα στους πατρίκιους και τους πληβείους αφορά τη σχέση του ανθρώπου με αυτό που θα ονομάσω «η βιογραφία του».

• Η βιογραφία του πληβείου επικεντρώνεται στο «εδώ και τώρα» και στον συγκεκριμένο βιογραφικό μικρόκοσμό του: το άτομό του, την οικογένειά του, το άμεσο κοινωνικό και πολιτικό περιβάλλον του. Ό,τι υπερβαίνει αυτό το πλαίσιο ενδιαφέρει μόνο στο μέτρο που το εξυπηρετεί και οι σχέσεις του με αυτό περιορίζονται στο ελάχιστο δυνατό. Υποχρεώσεις όπως η στρατιωτική θητεία ή η απόδοση φόρων εκπληρώνονται μόνο όταν δεν μπορούν να αποφευχθούν και η εκπλήρωσή τους γίνεται μέχρι του σημείου που θα πάψουν να αποτελούν άμεσο κίνδυνο για την συνοχή του βιογραφικού μικρόκοσμου. Η βιογραφία του πληβείου δεν πρέπει να ταυτιστεί με αδυναμίες χαρακτήρα ή ηθικές κακίες, όπως ο εγωισμός, η φιλαργυρία, η πλεονεξία κ.λπ. Μπορεί να υποστηρίξει κανείς ότι τέτοιες αδυναμίες και κακίες υφίστανται σε μεγαλύτερο βαθμό ανάμεσα στους πληβείους, αλλά δεν είναι αυτό το θέμα. Ακόμα και αν όλοι οι πληβείοι ήταν ενάρετοι, ο αντίκτυπος στην κοινωνική και την πολιτική ζωή της χώρας θα ήταν ο ίδιος.

• Η βιογραφία του πατρίκιου προσανατολίζεται σε μια υπέρβαση του «εδώ και τώρα». Ο πατρίκιος θεωρεί την βιογραφία του επιτυχημένη όταν καταφέρει να γίνει μέρος μιας διαχρονικής υπερβατικής συνέχειας, θεωρεί δηλαδή το πρόσωπό του ως μέρος μιας ιστορικά δομημένης ιδεατής οντότητας την οποία υπηρετεί. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο πατρίκιος είναι άτρωτος απέναντι σε αδυναμίες χαρακτήρα και ηθικές κακίες, αλλά όπως και περίπτωση του πληβείου ο ατομικός χαρακτήρας υποτάσσεται και υπηρετεί τη στάση ζωής που καθορίζει τη φύση του πατρίκιου.

β)     Οι συνέπειες

Από αυτά τα τρία αξιώματα προκύπτουν πέντε συνέπειες που χαρακτηρίζουν την κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα:

• Οι σχέσεις των πληβείων με ό,τι υπερβαίνει τον βιογραφικό τους μικρόκοσμο βασίζονται και διεκπεραιώνονται μέσω εκπροσώπων και διαμεσολαβητών — των «βουλευτών» τους, «γνωστών», ή «συστημένων»— και μέσω επέκτασης του μικρόκοσμου στον κόσμο των πατρικίων (π.χ. με αναδοχές παιδιών ή κουμπαριές).
• Οι σχέσεις των πατρικίων με το βιογραφικό τους περιβάλλον και την κοινωνία βασίζονται στην προσωπική πρωτοβουλία και δραστηριότητα. Οι πατρίκιοι επιδιώκουν και επιτυγχάνουν τους σκοπούς τους χωρίς προσωπικούς διαμεσολαβητές αλλά μέσω θεσμικών διαδικασιών και διαδρομών.
• Επειδή ο διαχωρισμός αυτός βασίζεται στην αυτοαντίληψη, οι πληβείοι και οι πατρίκιοι δεν αποτελούν δύο διακριτά μέρη του πληθυσμού αλλά απαντώνται σε κάθε άνθρωπο. Με άλλα λόγια καθεμιά και καθένας είναι ένα «μείγμα» από τις δύο αυτοαντιλήψεις και η κοινωνικά και πολιτικά αισθητή διαφορά και επίδραση απορρέει από τη σχετική αναλογία των δύο αυτών τάσεων σε κάθε άνθρωπο.
• Αυτή η αναλογία είναι μεταβλητή, η δε μεταβολή της είναι τόσο θέμα παιδείας όσο και θέμα συνειδητής απόφασης. Αυτό σημαίνει ότι οι δύο κατηγορίες δεν δημιουργούν κλειστές κοινωνικές τάξεις αλλά ομάδες με μεγάλη κινητικότητα μεταξύ τους. Η εναλλαγή μπορεί να λάβει χώρα κατά τη διάρκεια μιας ζωής ή και ανάμεσα σε γενεές και μπορεί να είναι αμφίδρομη.
• Η αλλαγή του πληθυσμιακού μείγματος διαμορφώνεται μέσω κοινωνικών, οικονομικών και πολιτικών διαδικασιών που ενθαρρύνουν ή αποθαρρύνουν τη μια ή την άλλη αυτοαντίληψη.

Στη μεταπολεμική και κυρίως στην μετεμφυλιακή Ελλάδα, για λόγους που δεν μπορούν να αναπτυχθούν εδώ, επικράτησαν συνθήκες που ευνόησαν την ενίσχυση και την επικράτηση μιας πληθυσμιακής πλειοψηφίας με αυτοαντίληψη πληβείου. Αυτή η εξέλιξη ανάγκασε την πολιτεία να οργανώσει μεγάλο μέρος των οικονομικών δομών έτσι ώστε να απορροφήσει αυτή την ομάδα του πληθυσμού και να ικανοποιήσει τις απαιτήσεις της.

Από την άλλη μεριά, αυτό ευνόησε την ομάδα των πατρικίων και της έδωσε τη δυνατότητα να επιδιώξει τους δικούς της σκοπούς με σχετικά μικρό οικονομικό και πολιτικό τίμημα, αποκομίζοντας σχετικά μεγάλο όφελος από το σχετικά χαμηλό κόστος της εργασίας των πληβείων και της επίσης σχετικής ευκολίας της ικανοποίησης των επιθυμιών της:

Στα γήπεδα η Ελλάδα αναστενάζει
στα καφενεία μπιλιάρδο, καλαμπούρι και χαρτί
Στέκει στο περίπτερο διαβάζει
φυλλάδες με μιάμιση δραχμή.

                       (Διονύσης Σαββόπουλος, «Παράγκα»)

Η ενσωμάτωση και σταθεροποίηση αυτού του σχετικά μεγάλου αριθμού πληβείων απαίτησε την εγκατάσταση δυνατοτήτων απασχόλησης σχετικά χαμηλής τεχνολογικής πολυπλοκότητας και σχετικά μεγάλων απαιτήσεων σε εργατικό προσωπικό χαμηλής τεχνικής και τεχνολογικής εκπαίδευσης. Γι’ αυτό το λόγο η τεχνολογική εξέλιξη της χώρας έπρεπε να περιέλθει σε όσο το δυνατόν πιο στενό κρατικό έλεγχο, ο οποίος θα την οργάνωνε με τέτοιο τρόπο ώστε να αποφευχθούν απότομες και ριζικές αλλαγές που θα είχαν συνέπεια τη μαζική διαγραφή θέσεων εργασίας χαμηλής τεχνολογικής εξειδίκευσης. Στο βάθος του ιστορικού χρόνου δύο ήταν οι τομείς όπου το μοντέλο έγινε δυνατό να αναπτυχθεί και να επιβιώσει, επιτυγχάνοντας από τη μια μεριά τη δέσμευση του εργατικού δυναμικού των πληβείων και αποφεύγοντας από την άλλη μεριά να γίνει τροχοπέδη της γενικής τεχνολογικής και οικονομικής ανάπτυξης της χώρας και να εμποδίσει (υπερβολικά) την επίτευξη των στόχων των πατρικίων: οι υποδομές παραγωγής και διανομής ηλεκτρικής ενέργειας, δηλαδή η ΔΕΗ και οι σιδηρόδρομοι.

Σε ό,τι αφορά την ενέργεια, η οικονομική και τεχνολογική εξέλιξη οδήγησε τελικά στην εγκατάλειψη του πληβειοκεντρικού μοντέλου λειτουργίας της ΔΕΗ και το άνοιγμα και τη σταδιακή αποκέντρωση της αγοράς παραγωγής ενέργειας, μια διαδικασία που ακόμα δεν έχει ολοκληρωθεί και συνοδεύεται από κοινωνικές και πολιτικές αναταράξεις.

Ο τομέας που όπως φαίνεται έδειξε τις μεγαλύτερες αντοχές στην ενσωμάτωσή του στην «πατρικιοκεντρική» στάση της πολιτείας που αναπτύχθηκε με την αυγή του 21oυ αιώνα και στηρίχθηκε nolens volens από όλες τις κυβερνήσεις, συμπεριλαμβανομένης και αυτής της «πρώτης φοράς αριστερά», είναι οι σιδηρόδρομοι.

Οι λόγοι που συνέβη αυτό είναι η ανομοιογενής οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη της χώρας αλλά και η ιστορική συνέχεια του φαινομένου ότι η εσωτερική συγκοινωνιακή σύνδεση των γεωγραφικών μερών της είναι ασθενέστερη και οικονομικά λιγότερο σημαντική από τη συγκοινωνία τους με το εξωτερικό. Με άλλα λόγια, από οικονομική και οικονομικοσυγκοινωνιακή σκοπιά, η Ελλάδα δεν αποτελεί έναν ενιαίο χώρο, όπως αυτό συμβαίνει σε άλλες χώρες, όπως π.χ. στη Γερμανία ή σε μεγάλες περιοχές της Γαλλίας και της Ιταλίας. Το μεγαλύτερο μέρος του συγκοινωνιακού φόρτου ανάμεσα στα γεωγραφικά μέρη της χώρας αφορά τις προσωπικές ανάγκες των πολιτών, και αυτό κυρίως για κοινωνικούς λόγους. Φυσικά, υπάρχουν άνθρωποι, οι οποίοι ταξιδεύουν συχνά ανάμεσα στον τόπο της διαμονής των οικογενειών τους και τον απομακρυσμένο τόπο εργασίας τους, αλλά αυτοί σε σχέση με την πλειονότητα των πολιτών είναι μια μικρή μειοψηφία. Οι περισσότεροι πολίτες κινούνται μαζικά μόνο τις περιόδους των εορτών και των διακοπών και ίσως τις μέρες που λαμβάνουν χώρα εκλογές. Γι’ αυτό και τις τελευταίες τρεις δεκαετίες η συγκοινωνιακή ανάπτυξη της χώρας επικεντρώθηκε στην αναβάθμιση και εξέλιξη του οδικού δικτύου και στην ανάπτυξη του ιδιωτικού συνεταιριστικού δικτύου της μαζικής μεταφοράς προσώπων των υπεραστικών λεωφορείων – των ΚΤΕΛ. Το δίκτυο αυτό είναι υπεραρκετό για να καλύψει τη σχετικά μικρή εσωτερική διακίνηση αγαθών και εμπορευμάτων μέσω φορτηγών.

γ)     Οι σιδηρόδρομοι ως το τελευταίο προπύργιο της πληβειακής στάσης ζωής

Επειδή το μεγαλύτερο μέρος των εμπορικών συναλλαγών κάθε γεωγραφικής περιοχής γίνεται με το εξωτερικό, το βάρος της ανάπτυξης των συγκοινωνιακών πόρων δόθηκε στα λιμάνια και στα αεροδρόμια, ενώ οι σιδηρόδρομοι με την πάροδο του χρόνου επικεντρώθηκαν στη διακίνηση εμπορευμάτων από τα λιμάνια προς το εξωτερικό. Αυτή η «εξειδίκευση» ήταν ο παράγοντας που ενίσχυσε το ρόλο των σιδηροδρόμων ως σύγχρονο πυρήνα της απασχόλησης πληβείων, επειδή:

• Το δίκτυο εκτείνεται σε μεγάλο μήκος και περιλαμβάνει περιοχές όπου η πληβειακή αυτοαντίληψη ήταν και είναι σχετικά διαδεδομένη.
• Ο σχετικά χαμηλός φόρτος κυκλοφορίας ευνόησε τη διαχείρισή της σε σχετικά χαμηλό τεχνολογικό επίπεδο και την απασχόληση ανθρώπων με επίσης σχετικά χαμηλές τεχνολογικές ικανότητες.
• Η έκταση του δικτύου σε συνδυασμό με το γεγονός ότι οι ράγες βρίσκονται κατά μεγάλο μέρος σε δύσκολα προσβάσιμες και επιτηρούμενες περιοχές ευνόησε φαινόμενα δολιοφθοράς και καταστροφής των υποδομών ελέγχου κυκλοφορίας, ενώ ο σχετικά χαμηλός κυκλοφοριακός φόρτος ευνόησε την αναπλήρωση των ελλείψεων και των βλαβών με τη χειροκίνητη λειτουργία σε τοπικό επίπεδο.
• Η σχετική απομόνωση του σιδηροδρομικού δικτύου εμπόδισε την ανάπτυξη ενός «ενδογενούς» τεχνολογικού συστήματος επιτήρησης κυκλοφορίας και οδήγησε στην ανάγκη να εγκατασταθεί ένα ολοκληρωμένο σύστημα ενός μεγάλου διεθνούς παίκτη, κάτι που με τη σειρά του είχε συνέπεια τον «πόλεμο» μεταξύ των λίγων διεθνών αναδόχων γι’ αυτή τη σημαντική επένδυση και την καθυστέρηση της ολοκλήρωσής του.
• Η σχετική απομόνωση του σιδηροδρομικού δικτύου ευνόησε επίσης την εμφάνιση παράνομων κυκλωμάτων διακίνησης εμπορευμάτων, όπως στην περίπτωση του συνεταιρισμού σιδηροδρομικών, ο οποίος χρησιμοποιούσε τους συρμούς προς ίδιον όφελος ζημιώνοντας έτσι τον ΟΣΕ.

δ)     Σεμέν-ντε-φερ

Όμως η ανάπτυξη των ενδοσυγκοινωνιών ανάμεσα σε μερικές γεωγραφικές περιοχές και η δημιουργίας «συγκοινωνιακών διαδρόμων» (κυρίως οι διάδρομοι Αττική-βόρεια Πελοπόννησος και ανατολική Θεσσαλία-κεντρική Μακεδονία) και η αύξηση της κινητικότητας ανάμεσα σε αναπτυσσόμενα περιφερειακά αστικά κέντρα, η οποία εμφανίστηκε κυρίως τις δυο τελευταίες δεκαετίες, έφερε αυτό το σύστημα στα όρια της ασφαλούς λειτουργίας του. Η πολιτεία, δηλαδή οι κυβερνήσεις, δεν είδαν όμως αυτή την εξέλιξη ως ευκαιρία να μεταρρυθμίσουν τους σιδηροδρόμους από ένα καταφύγιο της πληβειακής στάσης απέναντι στη ζωή σε έναν οργανισμό που θα ενισχύσει τη μετεξέλιξη της ελληνικής κοινωνίας σε μια κοινωνία πατρικίων, δηλαδή ανθρώπων που θεωρούν τη ζωή τους μέρος μιας συλλογικής προσπάθειας να υπηρετηθεί μια διαχρονική υπερβατική προσπάθεια.

Έτσι οι σιδηρόδρομοι, αντί να βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της κοινωνικοοικονομικής εξέλιξης της χώρας, δεν κατάφεραν τις τελευταίες δεκαετίες ούτε καν να ακολουθήσουν το βηματισμό της μετεξέλιξης των υπόλοιπων υποδομών της και σταδιακά ξέπεσαν στο ρόλο του συγκοινωνιακού παραδίτου. Η συνέπεια για την ικανότητά τους να διασφαλίσουν την ασφάλεια της κυκλοφορίας στις ράγες ήταν να αποκτήσει αυτή το χαρακτήρα ενός τυχερού παιχνιδιού όπου οι παίκτες ποντάρουν στην πιθανότητα να αποφύγουν την καταστροφή, όπως στο γνωστό παιχνίδι Σεμέν-ντε-φερ.

Στα τυχερά παιχνίδια, όμως, στο βάθος του χρόνου, χάνουν όλοι οι παίκτες και κερδίζει μόνο η καταστροφή.