Αρχές Μαρτίου 2021, ο κόσμος κλονίζεται από την κρίση της πανδημίας και η ζωή όλων μας έχει αλλάξει, καθώς οι κυβερνήσεις αναγκάστηκαν να λάβουν σειρά μέτρων κοινωνικής αποστασιοποίησης για να αποτρέψουν τη διάδοση της θανατηφόρας πανδημίας. Στην Αθήνα όμως, για μερικές εκατοντάδες ανθρώπους, που σε ορισμένες περιπτώσεις έγιναν χιλιάδες, έμοιαζε να μην υπάρχει πανδημία και ανάγκη τήρησης μέτρων προστασίας. Περισσότερες από 400 επιθέσεις σε διάφορα σημεία της Αθήνας και δεκάδες πορείες διοργανώθηκαν για να υποστηρίξουν την απεργία πείνας του φυλακισμένου τρομοκράτη δολοφόνου Δημήτρη Κουφοντίνα.
Η πιο σοκαριστική στιγμή αυτών των ημερών ήταν η παρουσία εκατοντάδων ανθρώπων πίσω από ένα πανό που έγραφε «Γεννήθηκα 17 Νοέμβρη». Ευθεία αναφορά στο ομώνυμο βιβλίο του Κουφοντίνα, το μανιφέστο με το οποίο προσπάθησε να οικειοποιηθεί την πολιτική ευθύνη για τη δράση της 17 Νοέμβρη. Ένα πανό υποστήριξης σε δολοφονίες, σε ληστείες, σε πολιτική βία.
Πώς μία τρομοκρατική οργάνωση της δεκαετίας του 1970 και ένας αμετανόητος τρομοκράτης-δολοφόνος εξακολουθούν ακόμη να γοητεύουν ανθρώπους στην Ελλάδα;
Οι τελευταίοι κόκκινοι τρομοκράτες
Η “Επαναστατική Οργάνωση 17 Νοέμβρη” θεωρείται η τελευταία ενεργός και μακροβιότερη[1] από τις τρομοκρατικές οργανώσεις της νέας Αριστεράς στην Ευρώπη, οι οποίες και αποτέλεσαν τη βασική απειλή για την τρομοκρατία την περίοδο 1970-1990[2]. Η “Ε.Ο. 17 Νοέμβρη”, σύμφωνα με τον θεωρητικό και μελετητή της τρομοκρατίας David Rapoport, ανήκει στο τρίτο κύμα της τρομοκρατίας, αυτό της «νέας Αριστεράς», που κάνει την εμφάνισή του από τα μέσα της δεκαετίας του 1960 και έχει ως κυρίαρχα σημεία αναφοράς τη νέα αριστερή ιδεολογία (μαρξιστικές και τροτσκιστικές επιρροές) και τον έντονο αντιαμερικανισμό και αντιιμπεριαλισμό, όπως αυτός συνδέεται με τον Πόλεμο του Βιετνάμ και με το Παλαιστινιακό, αλλά και γενικότερα με την υποστήριξη των χωρών του λεγόμενου τότε «Τρίτου Κόσμου»[3].
5 Σεπτεμβρίου 1997, η Αθήνα αναλαμβάνει την διοργάνωση των Ολυμπιακών αγώνων του 2004, με την εγχώρια τρομοκρατία να παραμένει ενεργή. Λίγους μήνες πριν, στις 28 Μαΐου 1997, είχε δολοφονηθεί ο Κωστής Περατικός. Μετά την ανάληψη από την Ελλάδα των αγώνων, ακολούθησε ένα μπαράζ επιθέσεων με βόμβες και ρουκέτες και με στόχους ξένες εταιρείες αλλά και πρεσβείες. Έγινε ακόμη και επίθεση με ρουκέτα στο σπίτι του γερμανού πρέσβη. Το αποκορύφωμα είναι η δολοφονία του βρετανού ταξιάρχου Στίβεν Σόντερς, στις 8 Ιουνίου 2000. Το ζήτημα της ασφάλειας των αγώνων, με κύρια αιχμή την αντιμετώπιση της τρομοκρατίας, γίνεται κυρίαρχο και οι πιέσεις των ξένων χωρών και των διεθνών οργανισμών στην Ελλάδα αυξάνουν διαρκώς. Οι σοκαριστικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 στις ΗΠΑ αναδεικνύουν την τρομοκρατία ως τη σημαντικότερη απειλή για τη διεθνή ασφάλεια. Η Ελλάδα είναι η πρώτη χώρα που καλείται να διοργανώσει Ολυμπιακούς αγώνες υπό τη σκιά της διεθνούς ισλαμιστικής τρομοκρατίας, έχοντας ακόμη ανοιχτή την πληγή της εσωτερικής τρομοκρατίας[4].
Από τις 28 Ιουνίου 2002, όταν και έχουμε την αποτυχημένη προσπάθεια βομβιστικής ενέργειας στον ΟΛΠ και τη σύλληψη του Σάββα Ξηρού, τα γεγονότα και οι έρευνες της Ελληνικής Αστυνομίας διεξάγονται με καταιγιστικούς ρυθμούς και, σε λιγότερο από ένα μήνα, στις 18 Ιουλίου 2002, ο τότε αρχηγός της Ελληνικής Αστυνομίας, αντιστράτηγος Φώτης Νασιάκος ανακοινώνει την εξάρθρωση της τρομοκρατικής οργάνωσης 17 Νοέμβρη και τη σύλληψη των μελών της. Ο κύκλος θα κλείσει λίγες εβδομάδες αργότερα, στις 5 Σεπτεμβρίου, όταν θα παραδοθεί ο Δημήτρης Κουφοντίνας, ο επιχειρησιακός υπεύθυνος της οργάνωσης, αναλαμβάνοντας και την πολιτική ευθύνη, κάτι που ο Αλέξανδρος Γιωτόπουλος δεν έχει κάνει ακόμη.
Ο συμβολισμός και η επιτυχία της εξάρθρωσης
Η εξάρθρωση της 17 Νοέμβρη και λίγο αργότερα του ΕΛΑ, καθώς και η καταδίκη των μελών τους, είναι μία από τις σημαντικότερες στιγμές της μεταπολιτευτικής Δημοκρατίας. Η δράση των τρομοκρατικών οργανώσεων ήταν ένα ρήγμα στη σταθεροποίηση της δημοκρατίας και, λόγω του τρόπου με τον οποίο αντιμετωπίζονταν από μέρος της κομμάτων και προσωπικοτήτων της Αριστεράς, λειτουργούσε σαν προέκταση των πολιτισμικών τραυμάτων του εμφύλιου πολέμου και της χούντας. Οι τρομοκρατικές οργανώσεις προσπαθούσαν και να εκμεταλλευτούν την πολιτική πόλωση και να την τροφοδοτήσουν, με στόχο αφενός να ντύσουν με πολιτικό και ιδεολογικό μανδύα τις δολοφονίες και τις ληστείες τους, αφετέρου να πλήξουν τη δημοκρατία αλλά και την εμπιστοσύνη στους θεσμούς. Επί της ουσίας, με την εξάρθρωση και την καταδίκη των μελών των τρομοκρατικών οργανώσεων κλείνει ένας κύκλος αμφισβήτησης της ίδιας της μεταπολίτευσης, που ξεκίνησε σχεδόν αμέσως μετά το τέλος της χούντας (αλήστου μνήμης τα επιχειρήματα περί αλλαγής φρουράς κ.λπ.) και της τιτάνιας προσπάθειας των κυβερνήσεων Κωνσταντίνου Καραμανλή για σταθερή μετάβαση στη δημοκρατία.
Τι πέτυχε όμως η Ελλάδα με την εξάρθρωση της πρώτης γενιάς της τρομοκρατίας;
*Αποκαταστάθηκε η διεθνής αξιοπιστία της χώρας. Για πολλά χρόνια η Ελλάδα αντιμετωπιζόταν ως το προβληματικό παιδί, ως η χώρα που δεν μπορούσε ή και για κάποιους δεν ήθελε να αντιμετωπίσει την εσωτερική τρομοκρατία. Όλες οι κυβερνήσεις είχαν να αντιμετωπίσουν τις έντονες αντιδράσεις χωρών και κυρίως των ΗΠΑ και της Μεγάλης Βρετανίας που έβαζαν επιτακτικά το ζήτημα της τρομοκρατίας και την ανάγκη αντιμετώπισής της. Δεν είναι λίγοι αυτοί που υποστήριζαν την αφαίρεση της διοργάνωσης των Ολυμπιακών αγώνων όσο παρέμενε ανοιχτή η απειλή της εσωτερικής τρομοκρατίας.
*Εμπεδώθηκε η εμπιστοσύνη στο κράτος δικαίου. Η διασφάλιση της δίκαιης δίκης για τους τρομοκράτες δολοφόνους ήταν μία από τις μεγαλύτερες νίκες του κράτους δικαίου και της δημοκρατίας στην Ελλάδα. Ήταν πολλοί αυτοί που έψαχναν αφορμές να αμφισβητήσουν τη δίκη, με χαρακτηριστική περίπτωση όσους χρησιμοποίησαν τα επιχειρήματα περί πολιτικών εγκλημάτων. Η διαδικασία όμως που ακολουθήθηκε ήταν μία κορυφαία στιγμή της δικαιοσύνης και της δημοκρατίας, ενώ συνέβαλε και στο να αποκτήσει η Ελλάδα ένα σύγχρονο αντιτρομοκρατικό νομικό οπλοστάσιο.
*Τα θύματα και οι συγγενείς βγήκαν από το περιθώριο. Μία από τις πλέον σκοτεινές και θλιβερές στιγμές της τρομοκρατίας στην Ελλάδα ήταν η περιθωριοποίηση των θυμάτων και των συγγενών τους. Το αφήγημα που καλλιέργησαν οι τρομοκράτες και διάφοροι υποστηρικτές τους περί «ανθρώπων που κάτι είχαν κάνει για να τους σκοτώσει η 17 Νοέμβρη» οδήγησε στο περιθώριο και στην αφάνεια τα θύματα και τις φωνές των συγγενών τους. Δεν είναι τυχαίο πως ακόμη και σήμερα αρκετοί μεταφέρουν το επιχείρημα των τρομοκρατών περί μόνο ενός αθώου θύματος – του Θάνου Αξαρλιάν. Με την εξάρθρωση και τη δίκη, τα θύματα απέκτησαν φωνή και οι οικογένειές τους βρήκαν τη δικαίωση που τόσο ζητούσαν από το κράτος.
*Η χώρα μπήκε στη σύγχρονη εποχή της αστυνόμευσης. Η συνεργασία με τις αστυνομικές υπηρεσίες άλλων χωρών και κυρίως των ΗΠΑ και της Μεγάλης Βρετανίας ήταν το πρώτο ουσιαστικό βήμα για τη μετάβαση της Ελληνικής Αστυνομίας στη νέα εποχή της αστυνόμευσης και της διεθνούς συνεργασίας. Η δημιουργία της EUROPOL και η διαρκής ενίσχυση της διεθνούς αστυνομικής συνεργασίας και της ανταλλαγής πληροφοριών σε επίπεδο Ε.Ε. ήταν τα επόμενα βήματα.
*Διοργανώθηκαν ασφαλείς Ολυμπιακοί αγώνες. Διαψεύδοντας όλους αυτούς που υποστήριζαν πως η Ελλάδα δεν μπορεί να διοργανώσει ασφαλείς και πετυχημένους Ολυμπιακούς αγώνες, η χώρα το πέτυχε. Πρέπει να τονιστεί πως ήταν οι πρώτοι αγώνες υπό τη σκιά της Αλ Κάιντα. Η εξάρθρωση της 17 Νοέμβρη ήταν καταλύτης τόσο στην αντιμετώπιση μίας βασικής απειλής, όσο και στην εμπέδωση του αισθήματος ασφάλειας.
Η ιδεολογική μάχη που δεν δώσαμε
Τι δεν πέτυχε η Ελλάδα μετά την εξάρθρωση της 17 Νοέμβρη; Την απάντηση μάς τη δίνουν το πανό και οι πορείες του Φεβρουαρίου-Μαρτίου 2021. Δεν πετύχαμε την ιδεολογική αποδόμηση της τρομοκρατίας. Μπορεί μέσα από τη δίκη και τα ρεπορτάζ να αναδείχτηκε πως, επί της ουσίας, για τους τρομοκράτες η τρομοκρατία αποτελούσε κυρίως επάγγελμα και βιοπορισμό μέσω των ληστειών, ωστόσο δεν έγινε συγκροτημένη προσπάθεια ιδεολογικής αποδόμησής της, κάτι που αποτελεί συστατικό στοιχείο μίας ολοκληρωμένης πολιτικής αντιμετώπισης της τρομοκρατίας. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Δημήτρη Κουφοντίνα, που λειτουργεί ως η εμπνευστική φιγούρα της νέας τρομοκρατίας. Σε αντίθεση με άλλα μέλη της 17Ν, αντιμετωπίζεται ως η ηγετική φυσιογνωμία, γι’ αυτό και ασκεί έλξη και στη νεότερη γενικά τρομοκρατών, αλλά και σε ομάδες όπως ο Ρουβίκωνας. Κάτι που είχε γίνει εμφανές από την υποδοχή και τη συνοδεία από μέλη των οργανώσεων αυτών την περίοδο που εξασφάλιζε άδειες.
Στην περίπτωση υποστήριξης της απεργίας πείνας του Κουφοντίνα, τα άτομα, οι ομάδες και οι συλλογικοί φορείς που τον υποστηρίζουν λειτούργησαν ως χαλαρή κοινότητα διαμαρτυρίας, αλλά βρίσκονταν ήδη σε μία πορεία αντίθεσης/ πόλωσης με το κράτος και σε διαφορετικές φάσεις της διαδικασίας μετάβασης από τη διαμαρτυρία στη βία.
Ειδικότερα, στην κοινότητα υποστήριξης του Κουφοντίνα συναντήσαμε άτομα, ομάδες και συλλογικούς σχηματισμούς που είχαν ήδη μία ταυτότητα η οποία συγκρούεται με τα κράτος και την κυβέρνηση. Οι ομάδες αυτές προσπάθησαν να αναπτύξουν δυναμικές αντιπαράθεσης και πόλωσης με την «αυταρχική εξουσία». Σε αυτό το πλαίσιο, συναντήθηκαν επιμέρους «παράπονα» που προωθούν τις διαδηλώσεις ως τρόπος αντίδρασης σε πολιτικές και νομοθετικές πρωτοβουλίες (νόμος για τις συναθροίσεις, αλλαγές στην παιδεία) ή στη διαχείριση της πανδημίας. Υπάρχει δηλαδή εκ των πραγμάτων μία φαντασιακή κοινότητα πολιτικής διαμαρτυρίας η οποία προσδιορίζεται σε πλήρη αντίθεση προς το κράτος και την κυβέρνηση. Αυτή η κοινότητα προσπαθεί να εκμεταλλευτεί διάφορες περιστάσεις για να αναπτύξει μαζικότητα. Σε αυτό το πλαίσιο εργαλειοποίησε και την απεργία πείνας του Κουφοντίνα, ως αίτημα το οποίο δεν ικανοποιήθηκε από το αυταρχικό κράτος.
Μέρος αυτής της κοινότητας λειτουργεί ήδη σε συνθήκες κλιμάκωσης και πρόκλησης επεισοδίων. Τα μέλη αυτής της υπο-ομάδας έχουν ακραία και επιθετική ρητορική και έχουν τον Κουφοντίνα ως το σημείο αναφοράς στη σύγκρουση με το κράτος και ως τον συμβολικό εκπρόσωπο της ομάδας «ανταρτών» που βρίσκεται σε πόλεμο με το κράτος και τις ελίτ.
Παράλληλα με αυτούς λειτουργεί και μια άλλη υπο-ομάδα, ακόμη μικρότερη σε αριθμό, η οποία κάνει χρήση βίας και εμφορείται από μια Πολεμική Κοινωνική Ταυτότητα (Martial Social Identity). Τα μέλη της υπο-ομάδας αυτής νιώθουν αντάρτες-στρατιώτες και πιστεύουν πως αν χρειαστεί θα θυσιάσουν και τον εαυτό τους για το σκοπό τους ή για να υποστηρίξουν τους συντρόφους τους. Είναι τα μέλη των εξτρεμιστικών-τρομοκρατικών οργανώσεων, τα οποία χαρακτηρίζει η οργή και το μίσος: νιώθουν ξεχωριστά και εμφορούνται από την αίσθηση πως γράφουν ιστορία. Τα μέλη αυτής της υπο-ομάδας προσεγγίζουν την απεργία πείνας με όρους ηθικής οργής και απονομιμοποίησης του «κράτους-δολοφόνου».
Ο ίδιος ο Κουφοντίνας προσπαθεί να λειτουργήσει ως σύμβολο αγωνιστή, ως το πρόσωπο που συμβολίζει την αταλάντευτη πίστη στο αντάρτικο πόλης, ένα brand για τρομοκράτες και εξτρεμιστές. Από την εποχή του Τσουτσουβή[5] έχει να υπάρξει τέτοιο πρόσωπο-αφήγημα για την τρομοκρατία στην Ελλάδα. Κάτι που θα έχει επιπτώσεις και στην περαιτέρω ριζοσπαστικοποίηση και στη συσπείρωση, αλλά και στην έλξη του περάσματος στη βία.
Σε αυτό το πλαίσιο, η εξάρθρωση της 17 Νοέμβρη αποτέλεσε κομβική στιγμή για τη δημοκρατία στην Ελλάδα. Είχε σημαντικές θετικές επιπτώσεις, αλλά μας αποδεικνύει πως η τρομοκρατία και κυρίως η έλξη της δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί μόνο μέσα από συλλήψεις και καταδίκες. Χρειάζεται και η ιδεολογική αντιπαράθεση. Η απονομιμοποίηση της βίας και η αποδόμηση της ιδεολογίας που οδηγεί στη χρήση της. Σε αυτή την κατεύθυνση έχουμε πολλά να κάνουμε ακόμη.
ΒΙΒΛΙΑ ΚΑΙ ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΤΗ 17 ΝΟΕΜΒΡΗ
D. C. Rapoport, "The four waves of modern terror: International dimensions and consequences", στο J. M. Hanhimäki & B. Blumenau (Eds.), An international history of terrorism: Western and non-Western experiences (σ. 282–311), Routledge, 2013
Γιάννης Πρετεντέρης, Η αναμέτρηση, Ζωή και θάνατος της "17 Νοέμβρη", Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2002
Αλέξης Παπαχελάς - Τάσος Τέλλογλου, Φάκελος 17 Νοέμβρη, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2003
Κώστας Μπακογιάννης, «Η λούμπεν τρομοκρατία και η τεράστια αποδοχή της», The Books’ Journal, τχ. 56, Ιούνιος 2015 και https://booksjournal.gr/kritikes/istoria/1387-%CE%B7-%CE%BB%CE%BF%CF%8D%CE%BC%CF%80%CE%B5%CE%BD-%CF%84%CF%81%CE%BF%CE%BC%CE%BF%CE%BA%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%AF%CE%B1-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B7-%CF%84%CE%B5%CF%81%CE%AC%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%B1-%CE%B1%CF%80%CE%BF%CE%B4%CE%BF%CF%87%CE%AE-%CF%84%CE%B7%CF%82
[1] Είναι χαρακτηριστικό πως η δεκαετία 1990-2000, όταν επί της ουσίας η αριστερή τρομοκρατία έχει σχεδόν πλήρως εξαλειφθεί στις άλλες χώρες της Ευρώπης, αποτελεί την πλέον ενεργή περίοδο της 17 Νοέμβρη με 56 επιθέσεις με βόμβες και ρουκέτες, ληστείες και δολοφονίες 8 ανθρώπων, με τελευταίο τον βρετανό ταξίαρχο Στίβεν Σόντερς, στις 8 Ιουνίου 2020.
[2] Οι Ερυθρές Ταξιαρχίες (Ιταλία) διαλύθηκαν το 1988. Η πρώτη και πιο ενεργή γενιά τρομοκρατών της RAF- Φράξια Κόκκινος Στρατός (Γερμανία) δέχτηκε σημαντικό πλήγμα από τις γερμανικές αρχές την περίοδο 1972- 1976, με συλλήψεις όλων των κύριων μελών τους. Η δεύτερη και η τρίτη γενιά της οργάνωσης συνέχισε τη δράση της από το 1978 έως το 1991, με λιγότερες επιθέσεις (5), ενώ από το 1992 προέβαιναν σε διάφορες ανακοινώσεις αναστολής της δράσης τους και τον Μάρτιο του 1998 ανακοίνωσαν την αυτοδιάλυση της οργάνωσης. Η Action Directe (Γαλλία) εξαρθρώθηκε από τις γαλλικές αρχές με συλλήψεις των μελών της την περίοδο 1987-1988.
[3] Rapoport, D. C. (2013), "The four waves of modern terror: International dimensions and consequences". Στο J. M. Hanhimäki & B. Blumenau (Eds.), An international history of terrorism: Western and non-Western experiences (σ. 282–311). Routledge.
[4] Η τελευταία ολοκληρωμένη ενέργεια της οργάνωσης ήταν η ληστεία χρηματαποστολής στις 2 Απριλίου 2002, ενώ λίγες εβδομάδες αργότερα ακολούθησε η αποτυχημένη προσπάθεια βομβιστικής επίθεσης στα εκδοτήρια της εταιρείας Hellas Flying Dolphins στο λιμάνι του Πειραιά.
[5] Χαρακτηριστικό το σύνθημα “Τιμή- Τιμή στον Χρήστο Τσουτσουβή”.
