Σε αυτή την τελετή αποφοίτησης, τον μήνα Μάρτιο του 2021, δεν μπορώ παρά να σας μιλήσω για την Ελληνική Επανάσταση, για την ελευθερία και για τη δημοκρατία. Συμβαίνουν πολλά γύρω μας αυτόν τον καιρό, που θα μπορούσε κανείς να σχολιάσει, όμως πολύ παραπάνω στέκει η Ελληνική Επανάσταση και η ευκαιρία που μας δίνει να ξανασκεφτούμε το σήμερα.
Αυτές τις μέρες πριν 200 χρόνια ο τόπος των Ελλήνων έβραζε. Η επανάσταση είχε ήδη ξεσπάσει στη Μολδοβλαχία και ετοιμαζόταν να ξεσπάσει και στην Πελοπόννησο και στη λοιπή Ελλάδα. Ιερός πατριωτικός αναβρασμός για την ελευθερία, για να χτιστεί ένα κράτος ανεξάρτητο, βασισμένο στις σύγχρονες τότε ιδέες του δικαίου που υπήρχαν στα ευρωπαϊκά κράτη και στην Αμερική. Στον αγώνα συμμετείχαν οι εμπόλεμοι, βέβαια, αλλά αν πέτυχε, τούτο οφείλεται στο ότι στρατεύθηκαν όλοι, και οι γυναίκες, τα παιδιά και οι γέροντες. Αυτοί άντεξαν, σήκωσαν το βάρος μιας απίστευτης κακοπάθειας και δεν παραιτήθηκαν. Βεβαίως πάντα πρέπει να μνημονεύουμε και τους συμμάχους. Χωρίς αυτούς, τους Άγγλους, τους Γάλλους και τους Ρώσους, χωρίς τον φιλελληνισμό, η Επανάσταση θα είχε καταπνιγεί από τις υπέρτερες δυνάμεις του αντιπάλου.
Οι ιδέες πάνω στις οποίες θεμελιώθηκε το ελληνικό κράτος και που αποτυπώνονται ήδη στα πρώτα Συντάγματα της Επανάστασης είναι ακόμα σήμερα πάρα πολύ επίκαιρες και θα συνεχίσουν να είναι για πάντα. Ισότητα απέναντι στον νόμο, υπέρβαση του τοπικισμού, όχι στις πελατειακές σχέσεις, το να μην διορίζει ο κάθε ισχυρός τους δικούς του, αξιοκρατία. Πολιτική ελευθερία, εκλογές, ελεύθερη επιλογή των κυβερνώντων, ελευθερία του λόγου, ελευθεροτυπία. Ακόμα και ένα είδος ανεξιθρησκίας καθιέρωναν τα ευλογημένα πρώτα επαναστατικά Συντάγματα. Σπουδαία πράγματα, απολύτως επίκαιρα, που πρέπει διαρκώς να τα επιβεβαιώνουμε, να τα ξανακατακτάμε κάθε μέρα στην πράξη (φυσικά όχι στα λόγια, όχι μόνο στα λόγια).
Σήμερα είναι αναγκαίος ένας νέος πατριωτισμός. 200 χρόνια μετά την Επανάσταση έχουμε πολλά να σκεφτούμε και πολλά να πράξουμε. Ο νέος πατριωτισμός είναι οπωσδήποτε αγάπη για την πατρίδα. Γιατί εδώ γεννηθήκαμε και οι άνθρωποί της είναι λίγο σαν συγγενείς μας. Η αγάπη αυτή όμως πρέπει να συμπεριλαμβάνει και όσους ή όσες από ανάγκη ή επιλογή ζουν ανάμεσά μας χωρίς να έχουν την ίδια καταγωγή με μας, αλλά σεβόμενοι τους νόμους της χώρας. Επίσης η αγάπη προς την πατρίδα πρέπει να ακολουθείται από πολλή σύνεση, από γνώση των ορίων, από ορθολογική αντίληψη των δικαιωμάτων που έχουν και τα άλλα κράτη, από ευφυΐα στη διπλωματία. Οι ευφυείς διπλωματικοί χειρισμοί είναι επίσης ένας εξαιρετικά σημαντικός παράγοντας που έδωσε αίσιο πέρας στον αγώνα της ανεξαρτησίας.
Συγγενείς μας, λίγο πιο μακρινοί, είναι και οι ευρωπαϊκοί λαοί. Έχουμε φιλοξενηθεί στα σπίτια τους, έχουμε φάει από το φαγητό τους, πολλοί αποκτούμε δουλειά στους τόπους τους, με την ελεύθερη διακίνηση των πολιτών στον ευρωπαϊκό χώρο. Οφείλουμε να μη θυμόμαστε μόνο τι δώσαμε στην Ευρώπη αλλά και τι πήραμε – τι πήραμε και τι συνεχίζουμε να παίρνουμε. Τα τεράστια δάνεια που έσωσαν τον Αγώνα τότε ξαναέσωσαν την πατρίδα και πρόσφατα. Ο νέος πατριωτισμός αφορά λοιπόν και το κοινό μας σπίτι, την Ευρώπη.
Ο νέος πατριωτισμός δεν έχει βέβαια έχθρα προς κανέναν. Προς καμία φυλή και κανένα χρώμα δέρματος, καμία θρησκεία και κανέναν πολιτισμό. Θα είμαστε πάντα αντίθετοι προς πράξεις και θεωρίες που μειώνουν τον άνθρωπο, που καταστρέφουν το ανθρώπινο ον και τον πολιτισμό του, προς κάθε πράξη φανατισμού και βίας. Ταυτόχρονα όμως θυμόμαστε την ανεξιθρησκία που κήρυξαν οι Έλληνες, ενώ βρίσκονταν μάλιστα σε πόλεμο με αλλόθρησκους. Οφείλουμε να απαλλαγούμε από κάθε προκατάληψη – όπως λέει άλλωστε ο όρκος στον οποίο σε λίγο θα ορκιστείτε.
Ο νέος πατριωτισμός αφορά και άλλα πολύ σημαντικά ζητήματα. Είναι η υπακοή στους νόμους της πατρίδας. Έχουμε μερικές φορές την αντίληψη ότι οι νόμοι είναι ένα κλωτσοσκούφι. Λέμε με περηφάνια πότε πότε, εδώ στον τόπο μας, πως θα τους καταργήσουμε στην πράξη, πως δεν θα τους εφαρμόσουμε, πως θα κάνουμε τάχα αντίσταση. Και ξεχνάμε πως οι νόμοι αυτοί έχουν ψηφιστεί από τους δημοκρατικά εκλεγμένους εκπροσώπους μας. Δεν μας αρέσουν; Υπάρχει ένας τρόπος να τους αλλάξουμε: να εκλέξουμε διαφορετικούς εκπροσώπους, διαφορετικά κόμματα να μας κυβερνήσουν. Ζούμε στο καθεστώς της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, στο καθεστώς που επιτρέπει την εναλλαγή των κομμάτων στην εξουσία. Σέβομαι και εφαρμόζω τους νόμους: αυτό δεν σημαίνει «σκύβω το κεφάλι», σημαίνει ότι έχω συνείδηση των κανόνων, και πως οτιδήποτε άλλο είναι ζούγκλα.
Ο νέος πατριωτισμός έχει να κάνει ωστόσο και με την επιδίωξη της οικονομικής ανάπτυξης, της ευημερίας για όσο το δυνατόν περισσότερους, για όλους αν είναι δυνατόν. Καλείστε να συμβάλετε και εδώ. Ο κόσμος αλλάζει ραγδαία – το γνωρίζετε πολύ καλά. Τα παραδοσιακά επαγγέλματα δεν είναι πλέον περιζήτητα. Τώρα είναι που χρειάζεται κινητοποίηση και εφευρετικότητα. Τα επαγγέλματα που έχουν σχέση με την παιδεία και με τον πολιτισμό δεν θα παρακμάσουν από μιαν άποψη ποτέ, γιατί η ανάγκη του ανθρώπου να μαθαίνει και η ανάγκη του για την τέχνη είναι διαρκής. Ο πολιτισμός είναι σύμφυτος με την υπόστασή μας και δεν μπορούμε παρά να τον μεταβιβάζουμε διαρκώς από γενιά σε γενιά. Αλλά τα επαγγέλματα αυτά πρέπει να τα επανεφεύρουμε, να προβλέψουμε τις νέες ανάγκες, να επενδύσουμε στις νέες δυνατότητες.
Το Πανεπιστήμιο Κρήτης, η Φιλοσοφική Σχολή του, βασισμένη στην αυτενέργεια, μέσω μαθημάτων που κινητοποιούν το μυαλό, μέσω των σεμιναρίων, μέσω των παραδειγμάτων ανήσυχων δασκάλων, σας πρόσφερε τα εφόδια. Ο δρόμος ανοίγεται τώρα μπροστά σας ώστε να τα αξιοποιήσετε για την προσωπική σας ευημερία και για την ευημερία του συνόλου. Ας φωτίζουν αυτόν τον δρόμο οι ιδέες που ενέπνευσαν και τους προπάτορες: η ελευθερία, η ισότητα και η επιδίωξη της ευτυχίας. Να είστε καλά, να τιμάτε την πατρίδα και το όνομα του ανθρώπου.
