«Είτε πηγαίνει στην εκκλησία είτε όχι, ο Γάλλος έχει τα Ευαγγέλια στο αίμα του». Ενώ παρακολουθούσαμε το βγαλμένο από την «Κόλαση του Δάντη» θέαμα του φλεγόμενου καθεδρικού ναού της Παναγίας των Παρισίων, αυτή η έκφραση του André Suarés απέκτησε ξαφνικά όλο της το νόημα. Ήταν η Γαλλία που καιγόταν μπροστά στα γεμάτα δυσπιστία και αναστάτωση μάτια μας. Η χιλιετής μας ιστορία, η «Πρωτότοκη κόρη της Εκκλησίας», οι γενιές Γάλλων εργατών που χρειάστηκαν αιώνες για να χτίσουν αυτό το έργο τέχνης, όλοι οι βασιλείς μας που παρήλασαν ως ταπεινοί μετανοούντες και ο Αυτοκράτοράς μας που στέφθηκε εκεί, και οι δημοκρατίες μας που έρχονταν να επικαλεστούν τη βοήθεια της Θείας Πρόνοιας για τα στρατεύματά μας.
Άξαφνα, όλες οι αντιπαραθέσεις σχετικά με τις «χριστιανικές ρίζες της Γαλλίας» κατέστησαν μάταιες και γελοίες. Τόσο προφανείς (οι χριστιανικές ρίζες) ώστε κάθε διαφωνία να φαίνεται περιττή. Για τους ξένους που θρηνούσαν ήταν μια πραγματικότητα αδιαπραγμάτευτη. Για να αναδιατυπώσουμε την έκφραση του MarcBloch, ο οποίος εξηγούσε πως αυτοί που δεν συνεγείρονται ούτε από τη στέψη στη Reimsαλλά ούτε και από την εθνική επέτειο της Ομοσπονδίας δεν θα καταλάβουν ποτέ την ιστορία της Γαλλίας[i], θα μπορούσαμε να πούμε πως αυτοί που δεν έκλαψαν μπροστά στο φλεγόμενο καμπαναριό δεν ήταν Γάλλοι. Οι περισσότεροι το κατάλαβαν.»[ii]
Όπως προκύπτει αβίαστα από την ανάγνωση του παραπάνω αποσπάσματος το τραγικό γεγονός της πυρκαγιάς στην Παναγία των Παρισίων επανέφερε στη δημόσια σφαίρα ένα συγκεκριμένο αφήγημα αναφορικά με την ταυτότητα της Γαλλίας, το οποίο πολλοί νόμιζαν πως η μεταμοντέρνα εποχή μας είχε θέσει στο περιθώριο. Στο «χρονοντούλαπο της Ιστορίας», όπως θα το έλεγε ο μακαρίτης Ανδρέας Παπανδρέου με την εγνωσμένη επικοινωνιακή του δεινότητα.
Ανάλογα αφηγήματα εθνικής συνέχειας και μοναδικότητας υπάρχουν παντού στον κόσμο με τη χώρα μας να αποτελεί απτό παράδειγμα. Η πεποίθηση πως η σύνθεση ελληνισμού και ορθοδοξίας έχει παραγάγει μια διαχρονική κοινότητα ανθρώπων, οι οποίοι είναι μέτοχοι ενός εξαιρετικού πεπρωμένου που διαφυλάσσεται από μία υπερκόσμια δύναμη είναι στην ελληνική κοινωνία περισσότερο διαδεδομένη απ’ ό,τι θα νόμιζε κανείς διά γυμνού οφθαλμού, αν και όχι πάντα ρητά ομολογούμενη.
Η αντίστοιχη αντίληψη mutatismutandisυπάρχει σε τμήμα της γαλλικής κοινωνίας – πιθανόν περισσότερο δικαιολογημένα, αν κρίνει κανείς με μέτρο τη σχετικά πρόσφατη ιστορία. Πρόκειται για μια έκφανση της βαθύτατης ανθρώπινης ανάγκης για αυτοδικαίωση σε συλλογικό επίπεδο, την οποία η λαϊκή θυμοσοφία έχει αποδώσει με το γνωστό γνωμικό: «Αν δεν παινέψεις το σπίτι σου θα πέσει να σε πλακώσει». Η πυρκαγιά στην εμβληματική εκκλησία επανέφερε στο προσκήνιο αυτή τη μείξη εθνικισμού και θρησκευτικότητας. Γράφει ο ομότιμος καθηγητής Γεωπολιτικής στη Σορβόννη, Γιώργος Πρεβελάκης:
Η καταστροφή της Νοτρ Νταμ έδωσε απτή έκφραση στα αισθήματα εθνικής αποψίλωσης και νοσταλγίας- και μάλιστα σε μεταφυσική διάσταση. Η εξέλιξη αυτή λειτούργησε καθαρτικά. Ο συνδυασμός εθνικισμού και θρησκευτικότητας δεν μπορούσε να εκφραστεί υπό τη δικτατορία του «πολιτικώς ορθού». Η καταστροφή και η συνεπαγόμενη έκρηξη προσέφεραν διέξοδο από την αυτολογοκρισία, απελευθερώνοντας σκέψη και λόγο.[iii]
Στην ίδια τη Γαλλία πάντως εκφράστηκε αμέσως ο αντίλογος σε αυτή τη μυθοποιημένη αντίληψη περί του «κοινού αισθήματος» (εθνικού και θρησκευτικού) το οποίο κινητοποιήθηκε από τη φωτιά στον εμβληματικό ναό της γαλλικής πρωτεύουσας. Παραθέτω ένα απόσπασμα από το σατιρικό και έντονα αντικληρικαλιστικό έντυπο CharlieHebdo, το οποίο στηλιτεύει την υποκρισία και τον συμφεροντολογικό υπολογισμό που υποκρύπτονται πίσω από τις πλουσιοπάροχες δωρεές οι οποίες έγιναν από μέλη της γαλλικής επιχειρηματικής ελίτ με σκοπό την ανακατασκευή της Παναγίας των Παρισίων:
Αλλά είμαστε υπερβολικά σκληροί: εάν ο François-Henry έβαλε το χέρι στην τσέπη δεν είναι από υπολογισμό. Είναι γιατί «είδε την 17χρονη κόρη του να κλαίει» και γιατί πρόκειται για μια τραγωδία που χτυπά «όλους εκείνους οι οποίοι είναι προσηλωμένοι στις πνευματικές αξίες». Αχ, η ιερά συμμαχία μεταξύ των αφεντικών και της Εκκλησίας! Γι’ αυτόν, είναι σημαντικό να προχωρήσουμε σε «ένα συλλογικό έργο», όπως αυτό της ανακατασκευής του καθεδρικού. Γιατί δεν είναι στου Pinault, όπου ζεις στην πολυτέλεια, όπου προάγεις τον ατομικισμό και την υπερκατανάλωση, όχι, όχι, όχι.[iv]
Από την άλλη το περιοδικό των πιο συντηρητικών –από τους καθωσπρέπει– συντηρητικούς της Ευρώπης, ο Spectatorτων Βρετανών Tories, με αφορμή την πυρκαγιά ανάγει την ανεκτικότητα και την προοδευτικότητα της Δύσης (που το παράκανε όμως) στις χριστιανικές της ρίζες χωρίς να χάνει την ευκαιρία της αντιπαραβολής με τον φανατισμό του Ισλάμ:
Ελπιδοφόρες διακηρύξεις πως η Νοτρ Νταμ μπορεί να αναστηθεί πλεόνασαν αυτή την Μεγάλη Εβδομάδα. Αυτό είναι το δίδαγμα του Πάσχα: πως η ζωή μπορεί να έρθει μέσα από το θάνατο. Διαφορετικά από τον Πύργο του Άιφελ, αυτό το άλλο μεγάλο έμβλημα του Παρισιού, η Νοτρ Νταμ παρέχει στους Γάλλους την απόδειξη πως η μοντέρνα και κοσμική δημοκρατία τους έχει τα θεμέλια της βαθιά ριζωμένα στον Μεσαίωνα. Η Νοτρ Νταμ είχε πάντα υπάρξει κάτι παραπάνω από μια συσσωμάτωση πέτρας και επεξεργασμένου γυαλιού. Είναι επίσης ένα μνημείο ενός συγκεκριμένου χριστιανικού παρελθόντος.
Το προηγούμενο καλοκαίρι, ένας από τους γνωστότερους επιστήμονες του κόσμου, ένας άνθρωπος εξίσου γνωστός για την πολεμική του εναντίον της θρησκείας όσο και για τα γραπτά του σχετικά με την εξελικτική βιολογία, καθόταν σε έναν άλλον καθεδρικό, του Γουίντσεστερ, ακούγοντας τις καμπάνες να χτυπούν. «Πόσο πιο ωραίο από το επιθετικό άκουσμα “Αλλαχού Ακμπάρ”» έγραψε στο τουίτερ ο Ρίτσαρντ Ντώκινς. «Ή φταίει απλώς ο πολιτισμός στον οποίο ανατράφηκα;» Η προτίμηση προς τις καμπάνες της εκκλησίας έναντι του ήχου των μουσουλμάνων όταν υμνούν τον θεό δεν προκύπτει απλώς ως διά μαγείας. Ο Ντώκινς –αγνωστικιστής, οπαδός του κοσμικού κράτους και ανθρωπιστής– διαθέτει κατά τρόπο απόλυτο τα ένστικτα κάποιου που ανατράφηκε εντός ενός Χριστιανικού πολιτισμού.[v]
Ωστόσο εντός του «χριστιανικού» πολιτισμού της Ευρώπης φυτρώνουν καρποί λιγότερο εύγευστοι από τον μορφωμένο θιασώτη της επιστήμης και του άθεου ανθρωπισμού Ντώκινς. Η γαλλίδα αρθρογράφος της GuardianWeekly, NatalieNougayrède, έγραψε:
Την περασμένη εβδομάδα, καθώς έβλεπα τις εικόνες της πυρκαγιάς στον καθεδρικό, αναρωτήθηκα πόσος καιρός θα χρειαστεί στον Όρμπαν, τον αυτοανακηρυχθέντα υπερασπιστή της «Χριστιανικής Ευρώπης» ή στους άλλους εθνικολαϊκιστές, προκειμένου να προσπαθήσουν να κεφαλαιοποιήσουν αυτή την τραγωδία στον αγώνα τους να αναδιατάξουν την Ευρωπαϊκή Ένωση με γνώμονα τις γραμμές του λευκού, εθνοκεντρικού και θρησκειοκεντρικού οράματός τους.[vi]
Ορίστε ένας συντηρητικός λιγότερο καθωσπρέπει από τους Βρετανούς Tories στους οποίους αναφερθήκαμε παραπάνω (αν και τώρα, με το μαραθώνιο Brexit, και οι τελευταίοι τίθενται εν αμφιβόλω). Ποιος «χριστιανικός πολιτισμός» είναι ο πραγματικός; Ο εξκλουσιβιστικός του Όρμπαν και των άλλων εθνικολαϊκιστών ή ο ανοιχτός προς τους πρόσφυγες και τους μετανάστες του πάπα Φραγκίσκου; Πριν ακόμα την πυρκαγιά στην Παναγία των Παρισίων, οι θρησκευόμενοι στη Γαλλία είχαν διχαστεί ανάμεσα στους υποστηρικτές του «δικού τους» χριστιανισμού και στους υποστηρικτές της οικουμενικής διάστασης του χριστιανικού μηνύματος.[vii]
Πολλοί Έλληνες αναγνώστες θα ταυτίστηκαν με τη διατύπωση του Γάλλου ιστορικού και πρώην συμβούλου του Σαρκοζί, Καμίλ Πασκάλ, στην τηλεφωνική συνέντευξη που έδωσε μια ημέρα μετά την πυρκαγιά στη δημοσιογράφο του Έθνους Έρη Πανσεληνά: «Ο,τι είναι ο Παρθενώνας για τους Έλληνες, που ζει στην αιωνιότητα, είναι η Παναγία των Παρισίων για τους Γάλλους», είπε ο Πασκάλ.[viii] Οι άνθρωποι και οι λαοί έχουν ανάγκη συμβόλων. Πλήγματα προς τα σύμβολα, από τη Φύση ή από πραγματικούς ή και φανταστικούς εχθρούς δυναμώνουν το αίσθημα της κοινότητας. Η εκδήλωση του αποτελεί πηγαία και ακηδεμόνευτη έκφραση της συλλογικής ψυχής ή υπόκειται στην κυνική χειραγώγηση από δυνάμεις με ιδιοτελή κίνητρα; Φαντάζομαι πως οι περισσότεροι θα συμφωνήσουμε ότι ισχύουν και τα δύο, αν και πιστεύω πως δεν θα τα βρούμε στον προσδιορισμό της ακριβούς αναλογίας ενός εκάστου.
[i] Η ρήση αυτή του διακεκριμένου Γάλλοεβραίου ιστορικού του μεσαίωνα και αντιστασιακού αναφέρεται σε ιστορικά γεγονότα τα οποία σταδιακά απέκτησαν μυθολογικές διαστάσεις στο γαλλικό πολιτικό φαντασιακό. Στην πόλη της Ρεμς λάμβανε χώρα για αιώνες η επίχριση με ιερό έλαιο του εκάστοτε νέου Γάλλου μονάρχη που, σε συνδυασμό με ένα περίπλοκο τελετουργικό, τον νομιμοποιούσε στην υψηλή του αποστολή. Η εθνική επέτειος της Ομοσπονδίας υπενθυμίζει κάθε χρόνο στους Γάλλους πολίτες τη συναδέλφωση ανάμεσα σε εθνοφρουρούς αλλά και πολίτες ανά τη γαλλική επικράτεια στις αρχές της Επανάστασης, με κορυφαίο ορόσημο την εορτή της Ομοσπονδίας στις 14 Ιουλίου 1790 στο Πεδίον του Άρεως στο Παρίσι. Όποιος δεν συγκινείται ούτε από την κορυφαία εκδήλωση της εκκλησιαστικής και μοναρχικής νομιμότητας αλλά ούτε και από την ανάμνηση των γεγονότων που γέννησαν το νεότερο γαλλικό έθνος-κράτος, δεν πρόκειται να καταλάβει ποτέ τη γαλλική ιστορία. Όπως είναι φυσικό, η ρήση του ιστορικού ερμηνεύεται ποικιλοτρόπως από τους σύγχρονους Γάλλους πολιτικούς και διανοουμένους, ανάλογα με τις ρητές ή λανθάνουσες πολιτικές τους εντάξεις.
[ii] Eric Zemmour, “Quand le brasier de Notre-Dame enflamme les Memoires‘’, Le Figaro Magazine, 2008, 20 Avril 2019, σ. 44.
[iii] Γιώργος Πρεβελάκης «Η Νοτρ Νταμ και το εθνικό αίσθημα των Γάλλων», Η Καθημερινή της Κυριακής, 21 Απριλίου 2019, http://www.kathimerini.gr/1020595/article/epikairothta/kosmos/giwrgos-prevelakhs-h-notr-ntam-kai-to-e8niko-ais8hma-twn-gallwn
[iv] Jacques Littauer, “Pinault: Triste clown”, Charlie Hebdo, 1396, 24 Avril 2019, σ. 5.
[v] Tom Holland, “The way of the cross: Without Christ we would not have western values”, The Spectator 20 April 2019 (Easter special), σ. 12-13.
[vi] Natalie Nougayrède, “For Europe’s far right, trying to weaponise Notre Dame is futile”, The Guardian Weekly, 26 April 2019, σ. 48-49.
[vii] Η διαμάχη αυτή, που έλαβε έντονες διαστάσεις στη δημόσια σφαίρα, έφτασε στο απόγειό της με την κυκλοφορία, το 2017, δύο βιβλίων τα οποία εξέφραζαν διαμετρικά αντίθετες θέσεις για το ίδιο ζήτημα. Την υπεράσπιση του διακριτού χριστιανικού πολιτισμού της Γαλλίας και της Ευρώπης και τη ριζική αντίθεση προς τη ρητορική υπέρ των προσφύγων και των μεταναστών του πάπα Φραγκίσκου προέκρινε το βιβλίο Eglise et immigration. Le grand malaise: Le pape et le suicide de la civilisation européenne του Laurent Dandrieu, αρχισυντάκτη για τα πολιτιστικά θέματα και υπεύθυνου για την κάλυψη της θρησκευτικής επικαιρότητας για το –πολύ δεξιό– περιοδικό Valeurs actuelles. Αντίθετα, το βιβλίο, Identitaire: Le mauvais génie du christianisme, του δικηγόρου και μπλόγκερ Erwan Le Morhedec, ευρύτερα γνωστού στον κόσμο των κοινωνικών δικτύων με το ψευδώνυμο Koztoujours, προέκρινε την οικουμενική διάσταση του χριστιανισμού και καταδείκνυε τις παγανιστικές καταβολές και την απάρνηση του ευαγγελικού μηνύματος των υποστηρικτών της σύζευξης εθνικισμού και καθολικισμού στη Γαλλία, οι οποίοι έχουν σκοπό την προάσπιση μιας κλειστής ταυτότητας. Αμφότεροι οι συγγραφείς διατράνωναν τη χριστιανική –και συγκεκριμένα, την καθολική– πίστη τους.
[viii] Ερη Πανσεληνά, «Καμίλ Πασκάλ. Μαζί με τη Νοτρ Νταμ καήκαμε και εμείς…», από το εκτενές ρεπορτάζ και αφιέρωμα με τίτλο «Παναγία των Παρισίων», στο Έθνος της Κυριακής 21 Απριλίου 2019, σελ. 27-30 και 99.
