Η αγγλοσαξονική σχολή της δημοσιογραφίας προέβαλε διαχρονικά τον εξής κανόνα: «το σχόλιο ελεύθερο-τα γεγονότα είναι ιερά» (Charles Prestwich Scott, The Manchester Guardian, 5/5/2921.). Η συζήτηση σχετικά με τις ψευδείς ειδήσεις, τη μετα-αλήθεια αλλά και τα εναλλακτικά γεγονότα (alternativefacts) δείχνει ότι αυτό το οποίο βάλλεται- ίσως με πιο αποτελεσματικό τρόπο σε σχέση με άλλες εποχές- είναι ακριβώς η ιερότητα του γεγονότος και της αλήθειας ως σταθερές που προκύπτουν μέσα από πρακτικές εξακρίβωσης και διασταύρωσης των πληροφοριών που στοχεύουν σε μια έγκυρη καταγραφή της πραγματικότητας. Γι’ αυτό το λόγο είναι σημαντικό να λάβουμε υπόψη μας τους ορισμούς, τις τυπολογίες και γενικότερα τις εφαρμογές των ψευδών ειδήσεων και της μετα- αλήθειας.
Πολλοί ερευνητές ισχυρίζονται πως, επί της ουσίας, τα φαινόμενα αυτά συναντώνται και σε άλλες περιόδους, υπάρχουν δηλαδή πολλά ιστορικά προηγούμενα (Lee McIntyre, Post –Truth, The MITPress, 2018). Στο σύγχρονό μας πλαίσιο το ορόσημο για τον ορισμό και τη συζήτησή τους είναι οι προεδρικές εκλογές στις ΗΠΑ το 2016. Τόσο στην προεκλογική περίοδο όσο και στο διάστημα που ακολούθησε είχαμε πληθώρα φαινομένων με τα εξής χαρακτηριστικά: μαζική διασπορά ψευδών ειδήσεων που μπορεί να είχαν οικονομικά και πολιτικά κίνητρα (π.χ. έσοδα διαφήμισης αλλά και επηρεασμό της αμερικανικής κοινής γνώμης) αλλά τελικά κατέληξαν να χρησιμοποιούνται- κυρίως από τον υποψήφιο τότε Ντόναλντ Τραμπ με στόχο την αύξηση της απήχησής του και αντίστροφα τη μείωση αυτής της αντιπάλου του, Χίλαρυ Κλίντον.
Μέσα σε αυτές τις συνθήκες και με τη συνειδητοποίηση ότι κάτι αλλάζει δραστικά στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την αλήθεια, τις ειδήσεις, και τα γεγονότα στη δημόσια συζήτηση, η ακαδημαϊκή έρευνα έσπευσε να ορίσει και να περιγράψει το τι συμβαίνει. Ένας από τους πιο συνήθεις ορισμούς των fakenews είναι ο εξής: οι ψευδείς ειδήσεις και πληροφορίες που κατασκευάζονται με σκοπό την εξαπάτηση με οικονομικά ή πολιτικά κίνητρα (Joshua Habgood- Coote, “Stop talking about fake news!”, Inquiry, 2018).
Στην περίπτωση της μετα-αλήθειας αναφερόμαστε, σύμφωνα με τον ορισμό του OxfordDictionaries, σε συνθήκες ή γενικότερα σε μια «εποχή στην οποία τα αντικειμενικά γεγονότα είναι λιγότερο σημαντικά για τη διαμόρφωση της κοινής γνώμης σε σχέση με τα συναισθήματα και τις προσωπικές πεποιθήσεις». Aξίζει να αναφερθούμε και στην έννοια των εναλλακτικών γεγονότων (alternativefacts). O όρος προτάθηκε από την πρώην σύμβουλο του προέδρου Ντόναλντ Τραμπ, Κέλιαν Κόνγουεϊ, η οποία τον Γενάρη του 2017 όρισε τα εναλλακτικά γεγονότα ως «επιπρόσθετα γεγονότα και εναλλακτική πληροφόρηση» (additional facts and alternative information). Αξίζει να υπενθυμίσουμε τα γεγονότα που συνδέθηκαν με την εμφάνιση του όρου. Στην ορκωμοσία του προέδρου Τραμπ ξεκίνησε μια διαμάχη σε σχέση με τον αριθμό των πολιτών που παρέστησαν. Ο Λευκός Οίκος ισχυρίστηκε πως ήταν ένα από τα πολυπληθέστερα κοινά σε ορκωμοσία. Τα περισσότερα αμερικανικά ΜΜΕ κατέρριψαν με φωτογραφικό υλικό αυτό τον ισχυρισμό. Ο Λευκός Οίκος χρησιμοποίησε τα στοιχεία από την κίνηση των επιβατών στα μέσα μαζικής συγκοινωνίας τα οποία όμως σε καμιά περίπτωση δε στοιχειοθετούσαν τον ισχυρισμό για ένα από τα μεγαλύτερα κοινά σε ορκωμοσία. Τελικά, ο Λευκός Οίκος παραδέχτηκε ότι τα στοιχεία του ήταν ελλιπή, αλλά όχι στη βάση μιας λαθεμένης εκτίμησης ή προσπάθειας παραπληροφόρησης αλλά επειδή χρησιμοποιήθηκαν εναλλακτικά γεγονότα (η κίνηση των επιβατών, η διαφορετική εκτίμηση για τις φωτογραφίες από την ορκωμοσία). Άλλο παράδειγμα από την ίδια περίοδο, η δήλωση του Τραμπ πως κέρδισε την πλειοψηφία των ψηφοφόρων σε αριθμητικούς όρους (popularvote). Αυτή ήταν μια απόλυτα ψευδής δήλωση καθώς η Χίλαρυ Κλίντον είχε λάβει περίπου 3 εκ. περισσότερες ψήφους. Ο Τραμπ ανταπάντησε πως θα ξεπερνούσε τη Χίλαρυ Κλίντον σε ψήφους αν είχαν προσμετρηθεί τα άκυρα ψηφοδέλτια.
Από το 2016 και μετά, η επιστημονική έρευνα αλλά και γενικότερα η δημόσια συζήτηση έχουν προσφέρει μια συστηματική καταγραφή, περιγραφή αλλά και ερμηνεία για αυτά τα φαινόμενα. Σε αρκετές περιπτώσεις η μετα- αλήθεια περιγράφεται ως το αποτέλεσμα της εξάπλωσης του φαινομένου των fake news κυρίως με τα παρακάτω χαρακτηριστικά: η ραγδαία εξάπλωση των fake news και γενικότερα της παραπληροφόρησης στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης δημιουργεί συνθήκες πληροφοριακής αταξίας (information disorder: δυσκολία να διακρίνουμε την αξιόπιστη πηγή από την αναξιόπιστη, την αξιόπιστη πληροφορία από την αναξιόπιστη).
Η συχνή, πλέον, εργαλειοποίηση αυτής της αταξίας και σύγχυσης με στόχο την επικράτηση μιας αμφιλεγόμενης ερμηνείας είναι ακριβώς η συνθήκη που μας οδηγεί στη μετα- αλήθεια. Βεβαίως, η μετα-αλήθεια περιγράφει κάτι γενικότερο, μια γενικότερη δηλαδή κρίση και αμφισβήτηση των εργαλείων, των εννοιών και των πρακτικών που καθορίζουν την αλήθεια. Ακριβώς για αυτό το λόγο, είναι σημαντικό να σημειώσουμε τις τυπολογίες που έχουν προταθεί τόσο για τις ψευδείς ειδήσεις όσο και για τη μετα- αλήθεια. Στην περίπτωση των ψευδών ειδήσεων βρίσκουμε πολλές εκδοχές, από την πιο συνοπτική που περιλαμβάνει μια μόνο κατηγορία (η σκόπιμα ψευδής είδηση) μέχρι και τυπολογίες που περιλαμβάνουν πολλές κατηγορίες αλλά που προσεγγίζουν το ζήτημα μέσα από τη γενικότερη οπτική της παραπληροφόρησης (disinformation): 1. Την προπαγάνδα που χρησιμοποιεί ψέματα (παράδειγμα από την εκστρατεία υπέρ του Brexit: το πολιτικό μήνυμα το οποίο βρισκόταν πάνω στα διάσημα κόκκινα λεωφορεία πως το Η. Βασίλειο δίνει περίπου εκατοντάδες εκατομμύρια λίρες την εβδομάδα στην Ε.Ε. 2. Τα δολώματα (clickbait), 3. To πληρωμένο περιεχόμενο (sponsoredcontent), 4. Τη σάτυρα (hoaxes), 5. Τα λάθη, 6. Θεωρίες συνωμοσίας, 7. Ψευδοεπιστήμη (pseudoscience), 8. Ψέματα, 9. Παραπληροφόρηση και 10 οπαδισμός (“Beyond Fake News"), 10 types of misleading news”, EAVI-Media Literacy for Citizenship, 2017).
Αυτή η εκδοχή της τυπολογίας δίνει έμφαση τόσο στο περιεχόμενο όσο και στα μορφολογικά χαρακτηριστικά της παραπληροφόρησης που μπορεί να περιλαμβάνει τις ψευδείς ειδήσεις. Μπορεί επίσης να ισχυριστεί κάποιος ότι αυτή η τυπολογία περιλαμβάνει τύπους που επικαλύπτονται (π.χ. προπαγάνδα, ψέματα, θεωρίες συνωμοσίας). Ακόμα και σε αυτή την περίπτωση, μια διευρυμένη τυπολογία χρησιμεύει στο να αποκαλύψει το εύρος των αμφιλεγόμενων και κακόβουλων μορφών πληροφόρησης που κυκλοφορούν στο Διαδίκτυο και ιδιαίτερα στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης.
Είναι ακριβώς όταν παίρνουμε υπόψη μας αυτή τη διευρυμένη εκδοχή που μπορούμε να συνειδητοποιήσουμε το τοξικό πληροφοριακό περιβάλλον με το οποίο συνδέουμε και τη μετα- αλήθεια. Στην περίπτωση της μετα- αλήθειας, η τυπολογία των διαφορετικών μορφών είναι σαφώς πιο περιορισμένη. Οι υπάρχουσες εκδοχές φανερώνουν μια συνέχεια με πολύ βαρυσήμαντες έννοιες και κατηγορίες όπως: 1. Ο λαϊκισμός, 2. Η διγλωσσία (newspeak, doublespeak, doubletalk) η οποία μπορεί να περιλαμβάνει το ξεκάθαρο ψέμα αλλά και τη χρήση σχημάτων όπως ο ευφημισμός(LeeMcIntyre, Post –Truth, TheMITPress, 2018) και 3. Η έννοια truthiness (απομίμηση της αλήθειας), η οποία προτάθηκε από τον Αμερικανό σατυρικό παρουσιαστή Στίβεν Κολμπέρ σε σχέση με τη ρητορική στρατηγική του τότε Προέδρου Μπους ως προς τη δικαιολόγηση του πολέμου στο Ιράκ το 2003. Ως truthiness μπορούμε να ορίσουμε την πεποίθηση ή τον ισχυρισμό πως μια δήλωση είναι αληθής στη βάση μιας διαίσθησης χωρίς καμία συσχέτιση με αποδείξεις, λογική, συλλογισμό, διανοητική επεξεργασία ή και γεγονότα (Dick Meyer, The truth of truthiness, CBS news, 12/12/2006).
Όπως φαίνεται από τις τυπολογίες που παρουσιάστηκαν, τόσο οι ψευδείς ειδήσεις όσο και η μετα- αλήθεια έχουν πολλά ιστορικά προηγούμενα. Ακριβώς αυτό το στοιχείο έχει δώσει βάση στον ισχυρισμό πως τόσο οι ψευδείς ειδήσεις όσο και η μετα- αλήθεια υπήρχαν διαχρονικά- με άλλες βεβαίως μορφές- στο δημόσιο λόγο και πως ενδεχομένως να προκαλούν, επιστημολογικά, μεγάλη σύγχυση. Αυτό, βεβαίως, οφείλεται και στην εργαλειοποίηση της ίδιας της έννοιας ως τρόπου ακύρωσης των επιχειρημάτων ή των απόψεων που δε συμφωνούν με τις δικές μας. Από την άλλη, η ανάγκη να προσεγγίσουμε τα ζητήματα αυτά με ιδιαίτερη έμφαση μπορεί να συσχετιστεί με μια σειρά από γενικότερα φαινόμενα: 1) η κρίση των παραδοσιακών ΜΜΕ που μεταφράζεται όχι απαραίτητα σε αναζήτηση πιο αξιόπιστων πηγών αλλά σε μια γενικότερη απόρριψη πολλών διαφορετικών πηγών ως αναξιόπιστων, 2. Η τεχνική αδυναμία πλατφόρμων όπως το facebookκαι το twitter να αναχαιτίσουν την αυτοματοποιημένη αναπαραγωγή αυτών των περιεχομένων, 3) ο ανεπαρκής ψηφιακός και μηντιακός εγγραμματισμός των πολιτών που συχνά εκτίθενται, λόγω ελλιπούς εξοικείωσης με τη μορφολογία της δημοσιογραφίας σε κακόβουλο περιεχόμενο 4) ο πληροφοριακός πληθωρισμός (infoflation) που δημιουργεί αντικειμενικές δυσκολίες για την ιεράρχηση και την επιλογή των όσο γίνεται πιο αξιόπιστων και ασφαλών πληροφοριών και ειδήσεων.
Σε αυτούς τους παράγοντες θα μπορούσαμε να προσθέσουμε οποιαδήποτε πηγή (π.χ. πολιτικοί, επιχειρηματικά συμφέροντα, ΜΜΕ, πολίτες, κυβερνήσεις, οργανισμοί…) που αξιοποιεί κάθε αμφίσημο περιεχόμενο και ρητορική στρατηγική προκειμένου να επιβάλλει μια ερμηνεία της πραγματικότητας που αγνοεί πραγματικά γεγονότα και στοιχεία. Τέλος, οφείλουμε να αναφερθούμε και στο ψηφιακό περιβάλλον, ένα δομικό παράγοντα που πολλαπλασιάζει το αντίκτυπο αυτών των φαινομένων και αποτελεί αντικειμενικά ένα εξαιρετικά δύσκολο πεδίο προς ρύθμιση.
Έχει υποστηριχτεί πως η αντιμετώπιση των ψευδών ειδήσεων και η υποχώρηση της συζήτησης για τη μετα- αλήθεια δε θα εξαρτηθούν από μια κανονιστική εξάλειψη των κινήτρων που τις γεννούν αλλά αντίστροφα από τη μείωση της απήχησης τους στη βάση της ενίσχυσης του ψηφιακού και μηντιακού εγγραμματισμού. Πρόσφατες μελέτες στις Σκανδιναβικές χώρες έχουν δείξει πως η ενίσχυση του ψηφιακού και μηντιακού εγγραμματισμού (δηλαδή της συστηματικής γνώσης σχετικά με την χρήση των ΜΜΕ και της ψηφιακής τεχνολογίας) τελικά ωφέλησε την αξιοπιστία των παραδοσιακών ΜΜΕ σε σχέση με το Διαδίκτυο και επίσης μείωσε την εξάρτηση των πολιτών από τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης ως προς την ενημέρωσή τους. Με άλλα λόγια, όσο περισσότερο εξοικειωμένοι είμαστε με την χρήση των ΜΜΕ και της ψηφιακής τεχνολογίας, τόσο περισσότερες είναι οι πιθανότητες να αποφεύγουμε τις παγίδες των ψευδών ειδήσεων αλλά και την κουλτούρα της μετα- αλήθειας. Κατ’ επέκταση, θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί πως η απάντηση στις προβληματικές όψεις της ψηφιακής κουλτούρας δεν είναι ούτε η υποβάθμισή τους, ούτε η γενική καταδίκη του ψηφιακού περιβάλλοντος αλλά κυρίως η εκπαίδευση στο ψηφιακό περιβάλλον.
Κείμενο ομιλίας στην εκδήλωση του ΙΜΧΑ (Ινστιτούτο Μελετών Χερσονήσου του Αίμου) με θέμα: Μετα-αλήθεια, ψευδοειδήσεις, που εκφωνήθηκε στις 19 Μαρτίου
