Παρίσι, 1905. Η γαλλική κοινωνία είναι στα μαχαίρια ανάμεσα στους θιασώτες μιας Γαλλίας «Πρωτότοκης κόρης της Εκκλησίας» από τη μια και στους ελευθερόφρονες που επιθυμούν να χειραφετήσουν τη χώρα από τον θρησκευτικό ζυγό από την άλλη.
Με αυτά τα λόγια η Βιρζινί Λαρούς αρχίζει το editorial ενός τεύχους του περιοδικού Le Monde des Religions, στο οποίο αναπτύσσεται η προβληματική της σχέσης της laicité με τις θρησκείες στη Γαλλία.[i] Από την ιστορία γνωρίζουμε ποια ήταν η έκβαση εκείνης της διαμάχης στη γαλλική κοινωνία των αρχών του 20ού αιώνα.
Αθήνα, 2018. Η Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου οργανώνει στην ΕΣΗΕΑ εκδήλωση με θέμα: «Πολιτεία-Εκκλησία: Οι εκκρεμότητες μιας περίπλοκης σχέσης»[ii]. Για τους παροικούντες την Ιερουσαλήμ, ο προσανατολισμός και οι θέσεις που θα αναπτυχθούν είναι λίγο-πολύ γνωστές. Όσοι βρίσκονται εκεί, και εγώ ανάμεσά τους, ξέρουν τι περίπου θα ακούσουν. Δύο πάνελ αναπτύσσουν τοποθετήσεις στην εκδήλωση. Το πρώτο περιλαμβάνει επιστήμονες και θεωρητικούς, το δεύτερο πολιτικούς. Οι ιδιότητες συχνά αλληλεπικαλύπτονται, ωστόσο ας μείνουμε στον χοντροκομμένο αυτό διαχωρισμό χάριν ευκολίας. Στο παρόν κείμενο δεν θα κάνω μακροσκελή ανάπτυξη των επιχειρημάτων των ομιλητών και αναλυτική περιγραφή της εκδήλωσης, όπως έκανα σε προηγούμενο κείμενο αφιερωμένο σε ανάλογης θεματικής εκδήλωση της ΕλΕΔΑ.[iii] Θα σταχυολογήσω επιλεκτικά τοποθετήσεις που θεωρώ πως αναδεικνύουν πτυχές και εκφάνσεις του θεμελιώδους αυτού ζητήματος και φωτίζουν κατά τρόπο αποφασιστικό θέματα που αποτελούν κομμάτι του δημόσιου διαλόγου.
Γιατί μας ενδιαφέρουν τόσο οι σχέσεις Πολιτείας και Εκκλησίας, ακόμα κι αν δεν ανήκουμε στις κοινωνικές αυτές ομάδες που έχουν άμεσο και ζωτικό δεσμό με τα επίμαχα ζητήματα, όπως οι κληρικοί; Πιστεύω, επειδή σχετίζονται με το χαρακτήρα της κοινωνίας στην οποία επιθυμούμε να ζούμε, με το με ποιους θα πάμε και ποιους θα αφήσουμε και με την αντίληψη που έχουμε για τα ιδεώδη που οφείλουν να διέπουν την ατομική και συλλογική μας ζωή, καθώς και με ζητήματα ηθικής αυθεντίας και, μοιραία, κοινωνικής εξουσίας. Με λίγα λόγια, το θέμα μάς αφορά γιατί έχει να κάνει με προβλήματα κατ’ εξοχήν πολιτικά.
Θα ξεκινήσω με την εισήγηση του Παντελή Καλαϊτζίδη, δόκτορος Θεολογίας και διευθυντή της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου. Άρτι αφιχθείς από το Όσλο και κουβαλώντας μαζί του τις βαλίτσες του που πιστοποιούσαν του λόγου το αληθές, ο κ. Καλαϊτζίδης ξεκίνησε λέγοντας πως δεν εκπροσωπεί της Εκκλησία της Ελλάδος, αν και θεολόγος, αλλά εκφράζει την Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών Βόλου η οποία ακολουθεί μια σύγχρονη ατζέντα για την Ορθοδοξία και αρθρώνει κριτικό λόγο.[iv] Kick the odd man out, όπως είναι η στερεότυπη διατύπωση στα τεστ μέτρησης νοημοσύνης, όταν ζητούν να απομονώσεις το σχήμα ή τον αριθμό που δεν ταιριάζει με το σύνολο. Έχοντας ήδη ακούσει κάποιους από τους εισηγητές και γνωρίζοντας για τους υπόλοιπους ξέρεις πως δεν επιθυμούν ένα rebranding της Ορθοδοξίας αλλά το διαχωρισμό της από το κράτος. Και από την κοινωνία; - θα με ρωτήσετε (ίσως οι υπερσυντηρητικοί ιεράρχες να βλέπουν πιο καθαρά, από τη σκοπιά τους πάντα, τα πράγματα). Μοιραία και από την κοινωνία. Συγκρατώ μια διατύπωση από άρθρο στην εφημερίδα Στύλος Ορθοδοξίας:
Γιατί το διακύβευμα-δίλημμα των επόμενων εκλογών θα είναι μόνο ένα: ποιοι είναι με τον Χριστό και την Ελλάδα και ποίοι είναι απέναντι.[v]
Χοντροκομμένο και διχαστικό αλλά συλλαμβάνει μια διαιρετική τομή, ένα ρήγμα που υπάρχει στην κοινή γνώμη και στην κοινωνική πραγματικότητα. Για να επανέλθουμε στον εισηγητή, ο κ. Καλαϊτζίδης σπεύδει να ενημερώσει το κοινό της εκδήλωσης πως εκκρεμεί εναντίον του μήνυση –αν και, κατά νομική ακριβολογία, ο όρος θα έπρεπε να ήταν έγκληση– του Μητροπολίτη Πειραιώς για συκοφαντική δυσφήμιση. Με αυτή την πληροφορία έπεισε το ακροατήριο της εκδήλωσης για την αγαθότητα και την ειλικρίνεια των προθέσεων του; Δεν είμαι σε θέση να ξέρω. Επαναλάμβανε πάντως, κατά τη διάρκεια της ομιλίας του, την προσπάθεια της κοσμικής διανόησης να αναδείξει το γαλλικό μοντέλο της laicité ως λύση καθολικής εφαρμογής. Σε πάμπολλες χώρες, και της δυτικής ακόμα Ευρώπης, η δημόσια συμβολική και πραγματική παρουσία της θρησκείας στους κρατικούς θεσμούς είναι ισχυρή, η δική μας περίπτωση δεν αποτελεί ένδειξη εξαιρετισμού.
Σε αυτό το σημείο διακρίνω συνάφειες στην επιχειρηματολογία του κ. Καλαϊτζίδη με τη σκέψη ενός ακόμα ειδικού επί των θεμάτων αυτών, του δόκτορος Σωτήρη Μητραλέξη, ο οποίος στα γραπτά του επιμένει πως είναι πραγματολογικό λάθος να εξισώνουμε της επιλογές της Γαλλίας με τις επιλογές της Ευρώπης γενικά και να καταλήγουμε ηττοπαθώς σε συμπεράσματα για τον βαλκανικό μας επαρχιωτισμό.[vi] Άλλη άποψη για το θέμα είχε ο μακαρίτης Κορνήλιος Καστοριάδης. Την παραθέτω:
Ο σχετικός εκδημοκρατισμός των δυτικών χωρών δεν έχει σχέση με τον Καθολικισμό και τον Προτεσταντισμό. Όμως είναι αναμφισβήτητο ότι στον χάρτη της Ευρώπης το σύνορο ανάμεσα στις χώρες που υπάρχει μια σχετικά δημοκρατική κατάσταση και στις χώρες όπου δεν υπάρχει (είτε εγκαθιδρύεται πολύ αργότερα και με τεράστιες δυσκολίες), συμπίπτει με το σύνορο μη-Ορθοδοξίας και Ορθοδοξίας. Η Ρωσία, η Ουκρανία, τα Βαλκάνια, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας (αν και με ιδιομορφίες), ποτέ δεν ξεκόλλησαν, στην ουσία, από τη μεσαιωνική πολιτική κατάσταση. Απεναντίας, στις χώρες που βρίσκονται δυτικά από αυτό το σύνορο(εξαιρουμένων των χωρών της Ιβηρικής χερσονήσου), εκδηλώθηκαν από καιρό κινήματα χειραφέτησης, κινήματα χωρισμού Εκκλησίας-Κράτους, τα οποία, τελικά, επικράτησαν.[vii]
Ο Παντελής Καλαϊτζίδης έψεξε το χώρο της προοδευτικής διανόησης πως δεν στάθηκε αρωγός στην προσπάθεια για τον εκσυγχρονισμό του μαθήματος των θρησκευτικών, αφήνοντας το πεδίο ανοιχτό στις δυνάμεις του σκοταδισμού και της αντίδρασης στην εκκλησία και την κοινωνία. Ο ομότιμος καθηγητής συνταγματικού δικαίου Νίκος Αλιβιζάτος παρατήρησε πως έχει γράψει στην Καθημερινή για το θέμα αυτό – οι μετριοπαθείς θεολόγοι δεν έμειναν μόνοι στο αγώνα τους κατά της υπερσυντηρητικής πτέρυγας της Εκκλησίας. Όντως, οι δυνάμεις αυτές δεν είναι πάντα όμορφες. Ανακαλώ στη μνήμη μου τη φράση μιας φιλελεύθερης χριστιανής κυρίας- νομίζω ήταν και καλόγρια- σε μια τηλεοπτική εκπομπή του BBCμε θρησκευτική θεματολογία: “TheChurchhasamadRightWing” – αναφερόταν στην Καθολική Εκκλησία, αλλά οι αναλογίες είναι προφανείς. Θα δίσταζα όμως να πω, και αυτό είναι μια αυστηρά υποκειμενική άποψη, πως δεν εκπροσωπούν την «πραγματική» εκκλησία και πως η αντίληψη περί εκκλησίας που ενσαρκώνει ο κ. Καλαϊτζίδης και οι ομοϊδεάτες του στην Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών Βόλου είναι εγγύτερα στην «πραγματικότητα» της Ορθοδοξίας. Όπως έγραψε σε άρθρο του στα Νέα ο κοινωνιολόγος Γιώργος Σιακαντάρης:
Από την άλλη όπως είναι μάταιο να ζητάμε από το λιοντάρι να γίνει χορτοφάγο, είναι επίσης μάταιο να ζητάμε από την Εκκλησία να μην υπερασπίζεται τον συντηρητικό εαυτό της.[viii]
Από το δεύτερο πάνελ, των πολιτικών, ο Ευάγγελος Βενιζέλος στάθηκε σε πολλά παραδείγματα επιβίωσης και επιρροής του θρησκευτικού στοιχείου στη δημόσια ζωή, ακόμα και χωρών που θεωρούνται πρωτοπόρες του «δυτικού πολιτισμού» όπως το Ηνωμένο Βασίλειο και οι ΗΠΑ. Γλαφυρός όπως πάντα, στάθηκε στο έντονα θρησκευτικό τελετουργικό της ενθρόνισης της Βασίλισσας της Αγγλίας – όπως το γνωρίζουμε από την δημοφιλή σειρά TheCrown, που προβάλλεται στο Netflix.
Όταν έφτασε η ώρα για τις ερωτήσεις του ακροατηρίου, ένας κύριος κάποιας ηλικίας, επίτιμος δικηγόρος, αναρωτήθηκε τι θα γίνει όταν η εκκλησία κινητοποιήσει τον κόσμο της. Οι πολιτικοί θα τη φοβηθούν, όπως φοβούνται τους προέδρους των ΠΑΕ; Έθεσε το ζήτημα με ωμότητα. Πόσους μπορεί να κατεβάσει η εκκλησία στο δρόμο και πόσους οι άλλοι, είτε στην πολιτικά φιλελεύθερη είτε στην κομμουνιστική εκδοχή τους; [η τελευταία διατύπωση είναι δική μου, όχι δική του, αλλά αυτό εννοούσε] Προσωπικά δεν θέλω να πιστέψω πως αυτό είναι το τελικό κριτήριο για την επίλυση του ζητήματος του διαχωρισμού του Κράτους από την Ορθόδοξη Εκκλησία στη χώρα μας στον παρόντα χρόνο. Αλλά – he has a point.
[i] Virginie Larousse “Ouerelles de Clocher” σ. 3, Le Monde des Religions, Mai-Juin 2016, No 77.
[ii] Δευτέρα 17 Δεκεμβρίου 2018.
[iii] Γιώργος Καρπούζας «Σχολείο και θρησκευτική ελευθερία», The Books’ Journal, αναρτήθηκε στο διαδίκτυο την Τρίτη 09 Οκτωβρίου 2018
[iv] Είναι δηλαδή ένας «μετριοπαθής θρησκευόμενος». Ο Sam Harris, διαπρεπής εκπρόσωπος των «Νέων Αθεϊστών», έχει ασκήσει έντονη κριτική στο εφικτό μιας τέτοιας τοποθέτησης. Βλ. SamHarris, «ToΤέλος της Πίστης: Η Θρησκεία, η Τρομοκρατία και το Μέλλον της Λογικής, στο βιβλίο: Ο Μύθος της «Μετριοπάθειας» στη Θρησκεία, μετάφραση: Χαρίκλεια Τσαλιγοπούλου Εκδόσεις Ενάλιος 2008, σ. 18-26 . Από την άλλη, όταν ρώτησα τον Αλέξανδρο Σακελλαρίου, δόκτορα Κοινωνιολογίας της Θρησκείας, αν υπάρχει πραγματικά «μετριοπαθής θρησκευόμενος», η απάντησή του ήταν κατηγορηματική: «Σαφέστατα υπάρχει» Η ερώτηση αυτή έγινε στο πλαίσιο μιας εκδήλωσης αναλυτική περιγραφή της οποίας από εμένα μπορείτε να διαβάσετε στο τεύχος Ιανουαρίου 2019 του Books’ Journal.
[v] Νικόλαος Βασιλειάδης, «Να γιατί μήνυσα τον Βούτση», Στύλος Ορθοδοξίας τχ. 192, Σεπτέμβριος 2018.
[vi] «Το τι συμβαίνει στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν αποτελεί αναγκαστικά πανάκεια. Όμως, ένα δεσπόζον χαρακτηριστικό του ελλαδικού δημοσίου λόγου αποτελεί η αρνητική ελληνική ιδιαιτερότητα, δηλαδή η διαβεβαίωση για μια εκπληκτική ποικιλία ζητημάτων πως "αυτά συμβαίνουν μόνο στην Ελλάδα" και "πουθενά στην Ευρώπη", συνήθως αναφερόμενη σε καταστάσεις που αποτελούν πληκτικά κοινό τόπο σε σειρά χωρών της Ευρώπης ή του δυτικού κόσμου γενικότερα. (Όσον αφορά τα ζητήματα Εκκλησίας-Κράτους, αυτή η τάση συνοδεύεται συχνά από την καθολικοποίηση της γαλλικής ιδιαιτερότητας, δηλαδή τη βεβαιότητα πως ό,τι συμβαίνει κατ’ αποκλειστικότητα στην Γαλλία συμβαίνει σε «όλη την Ευρώπη»). Δεδομένου ότι η σχολική θρησκευτική εκπαίδευση αποτελεί κατ’ εξοχήν χώρο τέτοιων λαθροχειριών, ελπίζουμε η παρούσα αναφορά και η πληροφόρηση σχετικά με τα ευρωπαϊκώς ισχύοντα να προσφέρει λίγο ορθολογισμό σε όσους τον μονοπωλούν- ερήμην του»: δρ Σωτήρης Μητραλέξης, «Το μάθημα των Θρησκευτικών στην Ευρωπαϊκή Ένωση», ΙΝΣΠΟΛ (Ινστιτούτο Συντηρητικής Πολιτικής) 25/Β/2016, σ. 21.
[vii] Απάντηση του φιλοσόφου σε ερώτηση της Τέτας Παπαδοπούλου στο πλαίσιο συνέντευξης. Βρείτε τη στο συλλογικό, του Κορνήλιου Καστοριάδη: Είμαστε υπεύθυνοι για την ιστορία μας. Παραθέτω από τη δεύτερη έκδοση του Ιανουαρίου 2001 των εκδόσεων Πόλις, σ. 22.
[viii] Γιώργος Σιακαντάρης, «Το κράτος της Εκκλησίας», Τα Νέα, Πέμπτη 12 Οκτωβρίου 2017, σ. 12.
