Κοιτάζοντας, όπως συνηθίζω, την πρώτη σελίδα της Καθημερινής, την οποία ανελλιπώς διαβάζει ο πατέρας μου, έμαθα την Τρίτη 29 Ιανουαρίου για την καταδίκη του μητροπολίτη Αμβρόσιου από το Τριμελές Πλημμελειοδικείο Αιγίου για τα αδικήματα της δημόσιας υποκίνησης σε βία ή μίσος και για κατάχρηση εκκλησιαστικού αξιώματος. Το έμαθα με μία ημέρα καθυστέρηση. Είχα παρακολουθήσει την πρωτοβάθμια δίκη η οποία είχε καταλήξει σε αθώωση του Αμβρόσιου από το Μονομελές Πλημμελειοδικείο Αιγίου. Ο εισαγγελέας Εφετών Πατρών και η εισαγγελέας Αιγίου είχαν ασκήσει έφεση κατά της πρωτόδικης απόφασης και έτσι οδηγηθήκαμε στη δευτεροβάθμια δίκη που κατέληξε στην καταδίκη του μητροπολίτη. Οι δικηγόροι του ανακοίνωσαν πως θα ασκήσουν αναίρεση και η υπόθεση λογικά θα καταλήξει στον Άρειο Πάγο. Η ποινή είναι επτά μήνες με τριετή αναστολή, που σημαίνει πως ο μητροπολίτης δεν θα μπει φυλακή, ενώ το χρηματικό πρόστιμο που είχε αρχικά προβλεφθεί δεν θα επιβληθεί στον Αμβρόσιο λόγω αναγνώρισης του ελαφρυντικού του προτέρου εντίμου βίου.
Πιθανόν να σας κούρασα με όλα αυτά τα μπερδεμένα νομικίστικα. Όντως, αν και πρόκειται για δίκη, το νομικό της κομμάτι είναι αυτό που ενδιαφέρει λιγότερο την κοινή γνώμη. Η κοινή γνώμη και οι διαμορφωτές της ενδιαφέρονται πρωτίστως για τις πολιτικές και κοινωνικές προεκτάσεις της δίκης. Όπως είπε ο ομότιμος καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου Νίκος Αλιβιζάτος, είναι η πρώτη φορά που μητροπολίτης της ορθόδοξης εκκλησίας καταδικάζεται από πολιτικό δικαστήριο από τη σύσταση του ελληνικού κράτους.[i] Οι ΛΟΑΤΚΙ ακτιβιστές πανηγυρίζουν για τη δικαίωση του κινήματός τους έναντι του θρησκευτικού σκοταδισμού, οι συντηρητικοί θρησκευόμενοι –που κάποιοι της άλλης πλευράς αποκαλούν χριστιανοταλιμπάν ή, κομψότερα, αλλά όχι λιγότερο υποτιμητικά, χριστιανούς νοικοκυραίους– θρηνούν για μία ακόμα επίθεση ενάντια στα ιερά και τα όσια της φυλής και του έθνους, πώς να την αντέξουν μετά και την ψήφιση της Συμφωνίας των Πρεσπών; Η σιωπηλή πλειοψηφία αμφιταλαντεύεται.
Μπορεί η Κλειώ Παπαντολέων της ΕλΕΔΑ σε παλιότερη συνέντευξή της να είχε πει πως δεν κοιμηθήκαμε στην Ελλάδα και ξυπνήσαμε στη Γαλλία[ii], προκειμένου να καταδείξει τα όρια των προσδοκιών που μπορεί να έχει από τη δικαιοσύνη της χώρας μας ο προοδευτικός χώρος όταν αυτή έχει ενώπιον της έναν υψηλόβαθμο κληρικό της επικρατούσας θρησκείας, αλλά και στην ίδια τη Γαλλία, όπως έδειξε η πρόσφατη δίκη του καρδιναλίου Μπαρμπαρέν[iii], αρχιεπισκόπου της Λυών και άλλων πέντε κατηγορουμένων εκκλησιαστικών προσώπων, ανάμεσα τους δύο επισκόπων, η καταδίκη υψηλόβαθμων κληρικών ανηκόντων στην κυρίαρχη θρησκευτική παράδοση μιας χώρας, ακόμα και αποκαθηλωμένης, όπως συμβαίνει στη Γαλλία, δεν είναι καθόλου απλή υπόθεση.
Ο μητροπολίτης Αμβρόσιος διατυπώνει δημόσια με εξαιρετικά χοντροκομμένο και απλοϊκό τρόπο αντιλήψεις που ενυπάρχουν στην παραδοσιακή ελληνική κοινωνία και στην ορθόδοξη εκκλησία η οποία αποτελούσε τον θεματοφύλακα της ηθικής συνείδησης της κοινωνίας αυτής. Τα όσα λέει προσκρούουν στη σύγχρονη ευαισθησία των μορφωμένων κατοίκων της Ελλάδας, τουλάχιστον όσων από αυτούς έχουν τη διάθεση και τη δυνατότητα να δημοσιοποιούν τις απόψεις τους. Υπάρχουν και άνθρωποι στη χώρα μας που συμμερίζονται τις απόψεις του μητροπολίτη, είτε απροκάλυπτα (οι λιγότεροι εξ αυτών) είτε συγκαλυμμένα (οι περισσότεροι).
Προκειμένου να περιγράψω τους κινούμενους εναντίον του Αμβρόσιου θα καταφύγω σε μία περιγραφή του ιδεολογικού αυτού μπλοκ την οποία αλίευσα από το πρόσφατο βιβλίο του Ολιβιέ Ρουά, Είναι η Ευρώπη χριστιανική;:
Οι «σεκουλαριστές» (οι «οπαδοί του κοσμικού κράτους» στη Γαλλία), οι οποίοι αν και αναγνωρίζουν τη χριστιανική κληρονομιά της Ευρώπης, αποδίδουν τα πρωτεία στον Διαφωτισμό, τα ανθρώπινα δικαιώματα και προπαντός τα κεκτημένα της δεκαετίας του εξήντα: σεξουαλική απελευθέρωση, αντισύλληψη, έκτρωση, ισότητα ανδρών-γυναικών, φεμινισμό, δικαιώματα των ΛΟΑΤ. Μιλούν για τις «ευρωπαϊκές αξίες»(ή τις «ρεπουμπλικανικές αξίες» στη Γαλλία) σε αντίθεση με τις θρησκευτικές νόρμες γενικά, τις οποίες αξιολογούν ως αναχρονιστικές ή αντίθετες προς τα ανθρώπινα δικαιώματα. Για αυτούς το Ισλάμ είναι η σύγχρονη και ακραία μορφή ενός θρησκευτικού απολυταρχισμού που η Ευρώπη πολέμησε και νίκησε στον παρελθόν.[iv]
Σταχυολογώ τη μετριοπαθή και μετρημένη άποψη του καθηγητή Αλιβιζάτου, απόσταγμα της ευρυμάθειας και της μεγάλης νομικής και πολιτικής του πείρας:
Το χάσμα που χωρίζει τους μεν από τους δε [εννοεί τους μετριοπαθείς από τους ακραίους ιεράρχες] είναι τόσο βαθύ, που δύσκολα θα μπορέσει να γεφυρωθεί από τη μια στιγμή στην άλλη. Το διακύβευμα, εν τούτοις, είναι πολύ σοβαρό για να αφεθούν τα πράγματα στην τύχη τους. Στη Ελλάδα των μνημονίων, το κοινωνικό έργο που επιτελεί η εκκλησία είναι σπουδαίο. Θα ήταν κρίμα αν, στο πνευματικό πεδίο, οι ακραίοι, με την ανεξήγητη εμπάθειά τους, την παγιδεύσουν στις σκοτεινότερες στιγμές της ιστορίας της. Γιατί, όπως διδάσκει ο Οικουμενικός Πατριάρχης από το Φανάρι, η Ορθοδοξία είναι ανοιχτή θρησκεία. Και μπορεί να συμφιλιωθεί, χωρίς να κάνει ουσιαστικές παραχωρήσεις, με τις μεγάλες αξίες του δυτικού ουμανισμού, την οικολογία και τα δικαιώματα του ανθρώπου.[v]
Από τη άλλη, δεν είναι εύκολο η ορθόδοξη εκκλησία, νοσταλγώντας τα κλέη της κωνσταντίνειας περιόδου, τη θέση της κιβωτού της φυλής, της γλώσσας και της εθνοπολιτισμικής ταυτότητας επί Τουρκοκρατίας και την εθναρχική περιωπή της στη νεότερη Ελλάδα[vi] να δεχτεί να αυτοπεριοριστεί στο ρόλο μιας καλοπροαίρετης ΜΚΟ, στην οποία το ελληνικό κράτος θα αναγνωρίζει το ρόλο του πρεσβυτέρου αδελφού του δυτικού ουμανισμού και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (περίπου όπως ο πάπας Ιωάννης-Παύλος II αναγνώρισε στον ιουδαϊσμό το ρόλο του πρεσβυτέρου αδελφού στην πίστη), ο οποίος όμως έχει προ πολλού χάσει την πρωτοτοκία και αρκείται να νοσταλγεί πως αυτός άνοιξε τον δρόμο για τον νεότερο αδελφό που τον ξεπέρασε σε επιτεύγματα, δόξα και απτή ισχύ.
Σε επίπεδο αρχών, το ζήτημα είναι άλυτο. Πρόκειται για γόρδιο δεσμό. Ακόμα και ο Οικουμενικός Πατριάρχης που διδάσκει από το Φανάρι πως η Ορθοδοξία είναι μια ανοιχτή θρησκεία (κα’ για αυτό «ανταμείβεται» από τους υπερσυντηρητικούς καθ’ ημάς ορθοδόξους με πρωτοσέλιδα όπως: «ΝΑ ΠΑΡΑΙΤΗΘΗ Ο κ. ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΣ» (Ορθόδοξος Τύπος, Παρασκευή 18 Ιανουαρίου 2019) έχει πει:
Η περιπετειώδης συνάντηση χριστιανισμού και νεωτερικότητας δημιούργησε το πλαίσιο, μέσα στο οποίο αποκαλύπτονται σήμερα νέες δυνατότητες παρουσίας της Εκκλησίας στον δημόσιο χώρο. Εν όψει και της λεγόμενης «επιστροφής του Θεού» και της επαναξιολόγησης του ρόλου και των λειτουργιών της θρησκείας στο ανθρωπολογικό, πνευματικό, πολιτισμικό και κοινωνικό πεδίο, καθώς και της αποδιδόμενης σε αυτήν σημασίας για την κατανόηση του παρελθόντος, την ανάλυση του παρόντος και τον σχεδιασμό του μέλλοντος της ανθρωπότητας, κατέστη έωλος πλέον ο ισχυρισμός ότι η θρησκεία ανήκει αποκλειστικά στην ιδιωτική σφαίρα.[vii]
Η δυτική νεωτερικότητα όμως θέλησε και πέτυχε να εξοβελίσει τη θρησκεία από την πρωτοκαθεδρία της στη δημόσια σφαίρα και, αν ο Πατριάρχης προσδοκά νέες δυνατότητες παρουσίας της Εκκλησίας στον δημόσιο χώρο, ας επιχειρήσει να μιλήσει τη γλώσσα που μιλιέται σήμερα στον δημόσιο χώρο και στην οποία έχω αυθαίρετα μεταφέρει τα λόγια του γιατί το πληκτρολόγιό μου δεν είχε τη δυνατότητα να αποδώσει τον γλωσσικό τύπο με τον εκείνος εκφράζεται.
Ο μητροπολίτης Αμβρόσιος θεωρεί πως, ως ποιμένας, έχει καθήκον να μεριμνά για τη σωτηρία της ψυχής του ποιμνίου του. Η ομοφυλοφιλία, κατά μία αντίληψη με μακρά ιστορία στην εκκλησία, είναι αμαρτία –όπως είναι γενικά τα σαρκικά πάθη– και, συνεπώς, εμποδίζει την τελείωση των πιστών στη επίγεια ζωή και θέτει σε κίνδυνο τη μεταθανάτια ευδαιμονία των πιστών, άρα ο Αμβρόσιος με αγαθή πρόθεση τους προειδοποιεί. Φυσικά τα όσα λέει έχουν άμεσες συνέπειες στην καθημερινή ζωή της κοινωνίας μας. Δέσμιος μιας παρωχημένης αντίληψης, ο μητροπολίτης θεωρεί πως μπορεί αντικειμενικά να αποφαίνεται ως εκκλησιαστικός ηγέτης κατά τρόπο κυριαρχικό και δεσμευτικό για το περιεχόμενο του καλού και του κακού. Είναι ιδεολογικά συνεπής και, μολονότι χοντροκομμένος, διατυπώνει τις αντιλήψεις του χώρου του. Άνθρωποι χωρίς καμία σχέση με τη εκκλησία επιδιώκουν να του καταστήσουν καθαρό και σαφές το περιεχόμενο της πίστης του. Ο αντίλογος στον Αμβρόσιο δεν μπορεί όμως να βασιστεί στο «πραγματικό» περιεχόμενο της χριστιανικής πίστης, όπως κάποιοι αφελείς ή λιγότερο αφελείς σπεύδουν να κάνουν. Θα βασιστεί στις αρχές του κράτους δικαίου. Κάτι τέτοιο προϋποθέτει όμως πως έχουμε ήδη κάνει μία επιλογή υπέρ ενός ουδετερόθρησκου κράτους το οποίο έχει αφαιρέσει από το ιερατείο το δικαίωμα και το προνόμιο να αποφαίνεται δεσμευτικά περί του καλού και του κακού, ώστε η ερμηνεία να αναλίσκεται στον εντοπισμό του «αληθούς» περιεχομένου της χριστιανικής ή όποιας άλλης πίστης.
Δεν υπάρχει «λογική» διέξοδος για αυτό το δίλημμα, η ιστορική εξέλιξη δίνει κάθε φορά τη λύση, χαρίζοντας την εύνοιά της σε όσους μπορούν να την προβλέψουν ή να την επιταχύνουν. Δεν περιμένουμε πλέον ηθική και νομική καθοδήγηση από τους ερμηνευτές των Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης και των Επιστολών του Παύλου ή τις αποφάσεις των Οικουμενικών Συνόδων, αλλά από τους ερμηνευτές της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και, στα καθ’ ημάς, του αντιρατσιστικού νόμου. Θα μας οδηγήσει αυτό σε μία καλύτερη κοινωνία; Το εύχομαι ολόψυχα και ελπίζω να διαψευσθεί μεταθανάτια η απαισιόδοξη παρατήρηση του Παναγιώτη Κονδύλη σε μία από τις συνεντεύξεις που έδωσε στη σύντομη, για τα δεδομένα πολίτη χώρας που (θέλει να) ανήκει στη Δύση, ζωής του:
Αναμφισβήτητα, ο Λόγος, η ηθική και τα ανθρώπινα δικαιώματα δεσπόζουν στο συγκαιρινό μας λεξιλόγιο. Αλλά τούτο συμβαίνει μόνο και μόνο επειδή τα συνθήματα αυτά αποτελούν τους άξονες της δικής μας ιδεολογίας. Σε άλλες εποχές έπιανε κανείς στο στόμα του με ίση τουλάχιστον θέρμη τον Θεό και το θέλημα του. Αλλά άρκεσε αυτό για να γίνει η εντολή της αγάπης γνώμονας των ανθρωπίνων πράξεων;[viii]
[i] Στην ραδιοφωνική εκπομπή Παιχνίδια εξουσίας των Βασίλη Σκουρή και Αγγελικής Σπανού στον σταθμό News24/7 στους 88,6 FM στις 29/01/2019.
[ii] Συνέντευξη της Κλειώς Παπαντολέων στο πλαίσιο του αφιερώματος «Ομοφοβία και Εκκλησία» του LGTBfreepressantivirus, τεύχος 79, Απρίλιος-Μάιος 2018. Η συνέντευξη της κ. Παπαντολέων είναι στη σελίδα 44 και είχε δοθεί με αφορμή την πρωτόδικη απόφαση η οποία ήταν αθωωτική για τον μητροπολίτη Αμβρόσιο.
[iii] Πρόκειται για μία υπόθεση που συγκλόνισε τη γαλλική κοινή γνώμη και έτυχε ενδελεχούς παρακολούθησης από όλες τις μεγάλες αλλά και μικρότερες γαλλικές εφημερίδες. Συνοψίζοντας: ο ρωμαιοκαθολικός ιερέας BernardPreynat φέρεται να τέλεσε πλήθος σεξουαλικών κακοποιήσεων αλλά ακόμα και βιασμούς ανηλίκων που ήταν υπό την πνευματική του εποπτεία, ως ιερεύς εργαζόμενος για τους «Προσκόπους της Ευρώπης» (Scoutsd’ Europe) την περίοδο 1970-80 σε προάστιο της Λυών. Εβδομήντα περιπτώσεις θυμάτων έχουν δει το φως της δημοσιότητας. Το όλο θέμα, αποτρόπαιο αλλά όχι ασύνηθες, πήρε πολύ μεγαλύτερες διαστάσεις όταν η οργάνωση που συνέπηξαν κάποια από τα θύματα του εν λόγω ιερέα, ώριμοι άνδρες πλέον, κινήθηκε κατά του Καρδιναλίου PhillipeXavierIgnace Barbarin, αρχιεπισκόπου της Λυών και αστέρα της γαλλικής καθολικής ιεραρχίας, με την κατηγορία της μη καταγγελίας σεξουαλικής κακοποίησης ανηλίκων, δηλαδή πώς είχε συνειδητά συγκαλύψει ή τουλάχιστον αδρανήσει να ενημερώσει τη γαλλική δικαιοσύνη για τα όσα έπραττε ο ιερέας που δρούσε στην περιοχή της δικαιοδοσίας του. Ο ενεργός ρόλος –οι γάλλοι καθολικοί ιεράρχες δεν κράτησαν ενιαία στάση– που είχε αναλάβει ο καρδινάλιος στις κινητοποιήσεις εναντίον της νομιμοποίησης του γάμου μεταξύ ατόμων του ιδίου φύλου (κινητοποιήσεις που έμειναν στην ιστορία με την ονομασία “Manifpourtous” – το Manifείναι συντόμευση του manifestationπου στα γαλλικά σημαίνει διαδήλωση ώστε η ονομασία να σημαίνει «διαδήλωση για όλους» που αποτελεί χιουμοριστική αλλοίωση του συνθήματος “Mariagepourtous” –γάμος για όλους– με το οποίο είχε λανσαριστεί το νομοσχέδιο για την καθιέρωση του γάμου των ομοφύλων ζευγαριών), για το κίνημα που κινητοποίησε πάρα πολύ κόσμο στο Παρίσι και σε μεγάλες επαρχιακές πόλεις ενώνοντας διάφορες αποχρώσεις δεξιών, καθολικών, περισσότερο δεξιών και πολύ καθολικών αλλά και άλλων, και τελικά απέτυχε να εμποδίσει την ψήφιση του νόμου που καθιέρωσε τον γάμο των ομοφύλων στη Γαλλική Δημοκρατία (δημοσιεύθηκε την 17η Μαϊου 2013). Διαφωτιστικό είναι το βιβλίο του GaelBrustier, LeMai’68 Conservateur- Querestera-t-ildelaManifpourTous?, LesEditionsduCerf, 2014} οδήγησε μερίδα του δεξιού και καθολικού γαλλικού Τύπου στην πεποίθηση πως ο καρδινάλιος είχε στοχοποιηθεί από τους προωθούντες την φιλελεύθερη-ελευθεριακή κοσμοαντίληψη ως αντίθετος με τα σχέδιά τους και τον συκοφαντούσαν για να πλήξουν το κύρος και τη λαϊκή του απήχηση. Στη δική μας κλίμακα τα ίδια περίπου λέχθηκαν για τον Αμβρόσιο. Πως στοχοποιήθηκε από τα κέντρα εξουσίας του εξωτερικού και τους ντόπιους εντολοδόχους τους επειδή η πατριωτική και γνήσια ορθόδοξη δημόσια στάση του στεκόταν εμπόδιο στα σχέδιά τους. Όταν η δίκη έγινε μετά από αναβολή μεταξύ της 7ης και της 10ης Ιανουαρίου 2019 , η εισαγγελέας εισηγήθηκε να μην υπάρξει καταδίκη των κατηγορουμένων. Η απόφαση του δικαστηρίου αναμένεται στις 7 Μαρτίου 2019. Η δημόσια συζήτηση στη Γαλλία δεν στάθηκε τόσο στο νομικό κομμάτι της υπόθεσης: αν από νομική άποψη δηλαδή ο Καρδινάλιος και οι συγκατηγορούμενοι του είναι ένοχοι ή όχι (πράγμα που σχετιζόταν με ζητήματα παραγραφής, με το διαρκές ή στιγμιαίο του αδικήματος ,με την ύπαρξη δόλου και ποιου βαθμού από την πλευρά του καρδιναλίου και των συνεργατών του αναφορικά με τη μη καταγγελία του εγκλήματος στη δικαιοσύνη), αλλά στην κουλτούρα σιωπής που επικρατεί στην καθολική εκκλησία, στην επίθεση που δέχεται ή δεν δέχεται η καθολική εκκλησία από τον προοδευτικό χώρο στη Γαλλία, στις ηθικές ευθύνες του κλήρου, στο ζήτημα της αγαμίας του κλήρου και σε άλλα ανάλογα υπαρξιακο-ταυτοτικά θέματα. Όπως και σε εμάς δηλαδή. Άσχετα με την τελική κρίση σου γαλλικού δικαστηρίου, αυτό που θέλω να αναδείξω είναι πως η καταδίκη ενός υψηλόβαθμου κληρικού του κυριάρχου ιστορικά δόγματος σε μία κοινωνία είναι εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση όχι μόνο στη βαλκανική μας Ελλάδα αλλά ακόμα και στην εκκοσμικευμένη και ευρωπαϊκή Γαλλία.
[iv] Olivier Roy, L’ Europe est-elle chrétienne?, Editions du Seuil, Janvier 2019. Bλ. κεφάλαιο 7, υποενότητα “Le débat sur l’ identité chrétienne », σελ. 136-137.
[v] Νίκος Αλιβιζάτος «Η Εκκλησία δέσμια των ακραίων ιεραρχών της», στην Καθημερινή της Κυριακής 24/9/2016.
[vi] Για την ιστορική πορεία της ορθόδοξης εκκλησίας και του εκάστοτε «πρωταγωνιστικούς» ρόλους που αναλάμβανε στις διάφορες φάσεις της εξέλιξης του «ελληνισμού», πολύ διαφωτιστικό είναι –υπό μια συγκεκριμένη οπτική– το κείμενο του Παντελή Καλαϊτζίδη, διευθυντή της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου , «Ο Θεός και ο Καίσαρας: Εκκλησία, πολιτική, κράτος – και η Ορθοδοξία στον σύγχρονο κόσμο», στο Βooks’ Journal, τεύχος 94, Ιανουάριος 2019, σελ. 18-24.
[vii] Αφιέρωμα της επιθεώρησης εκκλησιαστικού και κανονικού δικαίου Νομοκανονικά στην εκδήλωση για τη συμπλήρωση δεκαπενταετίας από την έκδοσή της, στο πλαίσιο της οποίας ο Οικουμενικός Πατριάρχης επέδωσε τιμητικό τόμο στον ιδρυτή και διευθυντή του περιοδικού Ιωάννη Κονιδάρη, ομότιμο καθηγητή Εκκλησιαστικού και Κανονικού Δικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το απόσπασμα που παρέθεσα –μεταφέροντάς το στη δημοτική και σε μονοτονικό– είναι από το λόγο του Πατριάρχη Βαρθολομαίου, σελ. 47-55, με τα συγκεκριμένα λόγια που παρέθεσα ο Πατριάρχης κλείνει το λόγο του (η εκδήλωση είναι καταγεγραμμένη στο τεύχος 2 του Νοεμβρίου 2018 του έτους έκδοσης ΙΣΤ’).
[viii] Απαντήσεις σε δέκα ερωτήματα του MarinTerpstra. Η πρώτη ελληνική μετάφραση αυτής της συνέντευξης του Παναγιώτη Κονδύλη που αρχικά δόθηκε σε γερμανικό περιοδικό είναι για το περιοδικό Λεβιάθαν, τεύχος 15 του 1994, σελ. 11-27. Εγώ παραθέτω από το βιβλίο Το αόρατο χρονολόγιο της σκέψης των εκδόσεων Νεφέλη, το οποίο αποτελεί ανθολογία συμπεριλαμβάνουσα τρεις συνεντεύξεις του. Αυτή που μας ενδιαφέρει είναι στις σελίδες 9-38 και η συγκεκριμένη παρατήρηση στη σελίδα 36.
