Το ΙΚΥ είναι υπεύθυνο για τη χορήγηση υποτροφιών, μεταξύ άλλων, σε υποψήφιους διδάκτορες, δηλαδή ερευνητές. Σκοπός του, όπως επίσημα δηλώνεται και στην ιστοσελίδα του, είναι η παραγωγή έρευνας υψηλής ποιότητας. Ρεαλιστικά μπορεί κανείς να θεωρήσει ότι το Κρατικό Ίδρυμα Υποτροφιών επιτελεί και ένα άλλο, αναγκαίο για μία κοινωνία, έργο: μειώνει την αφετηριακή ανισότητα, δηλαδή δίνει ευκαιρίες έρευνας σε αυτούς που δεν έχουν τους πόρους να την επιδιώξουν μόνοι τους, με δικούς τους πόρους. Αναγνωρίζω ότι μία κοινωνία φυσικά πρέπει να έχει στόχο την έρευνα και την παραγωγή γνώσης ανεξαρτήτως θέσης αυτών που την παράγουν, δηλαδή πρέπει να προωθεί την έρευνα, καθ' αυτήν, να εξασφαλίζει πόρους και καλούς μισθούς γι αυτούς που ασχολούνται με την έρευνα, ανεξαρτήτως αν είναι πλούσιοι ή φτωχοί ή γεννήθηκαν πλούσιοι ή φτωχοί. Αυτό όμως είναι πολυτέλεια για την Ελλάδα στην κατάσταση που βρίσκεται ή, τέλος πάντων, δεν ιεραρχείται ψηλά στις προτεραιότητες απ' αυτούς που κατανέμουν τους πόρους αυτή τη στιγμή. Ας δεχθούμε λοιπόν ότι το Ίδρυμα επιδιώκει τη στήριξη της έρευνας και τη διοχέτευση πόρων σ' αυτούς που ζουν απ' την έρευνα κι όχι από κάτι άλλο, ενώ δεν είχαν την τύχη να έχουν πόρους από τη θέση που γεννήθηκαν. Κρατάμε λοιπόν την επιθυμία για έρευνα μαζί με την επιθυμία να έχουν ευκαιρίες αυτοί που δεν είναι πλούσιοι προκειμένου να έχουμε μία ρεαλιστική εικόνα της υποτιθέμενης στόχευσης του ΙΚΥ.
Πρόσφατα προκηρύχθηκαν θέσεις για υποτρόφους. Διαβάζοντας κανείς τους όρους που καλείται να αποδεχθεί ο υπότροφος, για να πάρει χρήματα για την έρευνά του, διαβάζει και τον εξής όρο:
η αίτηση υποψηφιότητας επέχει θέση υπεύθυνης δήλωσης του ν. 1559/1986 του υποψηφίου ότι: [...] δεν χρηματοδοτείται και δεν θα χρηματοδοτηθεί για την προτεινόμενη διδακτορική έρευνα ή άλλη έρευνα με συναφές θέμα από οποιαδήποτε άλλη πηγή (δημόσια, ιδιωτική, ευρωπαική, διεθνή) καθ' όλη τη διάρκεια της υποτροφίας, 3) δεν θα εργάζεται καθ' όλη τη διάρκεια της υποτροφίας i) στον δημόσιο τομέα με σχέση εργασίας ιδιωτικού δικαίου αορίστου χρόνουο ή ως μόνιμος υπάλληλος ή ii) στον ιδιωτικό τομέα με σχέση εργασίας πλήρους απασχόλησης αορίστου χρόνου.
Πού έχει δίκιο το ΙΚΥ; Στο ότι οι υποτροφίες μάλλον δεν είναι για να πλουτίζει κανείς. Παραδοσιακά δεν είναι αυτός ο χαρακτήρας τους. Ωστόσο, στην Ελλάδα για την έρευνα δεν αμοίβεται σχεδόν κανείς, εκτός εάν βρουν οι ερευνητές ή η ερευνητική ομάδα χρηματοδότηση, με αποτέλεσμα οι περισσότεροι ερευνητές να βλέπουν την υποτροφία τους ως αμοιβή (αυτό συμβαίνει και στο εξωτερικό). Έτσι, άνετα μπορεί κανείς να αμφισβητήσει ότι είναι σωστό και δίκαιο να μην μπορεί κανείς «να βγάλει λεφτά» απ' αυτό. Η επιφυλακτηκότητα του ΙΚΥ μπορεί όμως να δικαιολογείται και από τη σπάνη των θέσεων και πόρων. Είναι λίγες οι θέσεις, δυο τρεις ιδιώτες που κληροδοτούν ή εγκρίνουν χρηματοδότηση και μετά το ΙΚΥ. Έτσι, κάπως επιχειρεί να παίξει ρόλο που κανονικά δεν του αναλογεί ή δεν του αναλογεί αποκλειστικά: να μοιράσει δίκαια σε όσο πιο πολλούς γίνεται τους ελάχιστους πόρους που είναι διαθέσιμοι για έρευνα.
Πού έχει άδικο; Οι όροι που θέτει ουσιαστικά κάνουν τους υποψηφίους διδάκτορες δημοσίους υπαλλήλους. Αφού αξιολογηθούν τυπικά για τα προσόντα τους και εν μέρει ουσιαστικά (υποβάλλουν πρόταση διατριβής) μπορούν να λαμβάνουν το πόσο των περίπου 800 ευρώ το μήνα υποβάλλοντας κάθε τρίμηνο έκθεση προόδου. Η λογική του όρου και της διαδικασίας, της καταβολής και της παρακολούθησης προόδου είναι λογική που μόνο ένας γραφειοκράτης μπορεί να έχει. Το ΙΚΥ καλεί τους υποψηφίους να αφιερωθούν στην έρευνα τους και να “δείχνουν” ότι προοδεύουν, δεν λέω να προοδεύουν γιατί αυτό στην πραγματικότητα μόνο ο επόπτης καθηγητής μπορεί να το κρίνει, με δεδομένο ότι αντικείμενο διδακτορικού γίνονται μόνον εξαιρετικά εξειδικευμένα, λεπτά και λεπτομερή ζητήματα. Ταυτόχρονα, τους καλεί να απέχουν από κάθε άλλη παραγωγική δραστηριότητα, αν αυτή αμείβεται, ή τους καλεί, προφανώς, να μην του το πουν ή να μην το δηλώσουν.
Πού έχει εντελώς άδικο; Όσοι ασχολούνται με την έρευνα ξέρουν πολύ καλά ότι η έρευνα περιλαμβάνει τη μετακίνηση, την ανταλλαγή απόψεων, την απόκτηση νέων εμπειριών σε άλλα περιβάλλοντα και την παρακολούθηση της παραγωγής γνώσης η οποία δεν έχει κανέναν γεωγραφικό περιορισμό. Αυτή η κινητικότητα έχει κόστος. Εντός της Ένωσης όμως θεωρείται κάτι καλό και τα πανεπιστήμια προσπαθούν με χίλιους δυο τρόπους να την προωθούν, με erasmusσε όλα τα επίπεδα (ανταλλαγή φοιτητών), προγράμματα φιλοξενίας (fellowships) για διδακτορικούς και καθηγητικό προσωπικό και με χρηματοδοτήσεις. Αρκετά συχνά, λοιπόν, μπορεί να έχει κανείς την ευκαιρία να περνά διαστήματα στο εξωτερικό. Το λογικό είναι είτε να ζητήσει χρήματα από εκεί όπου πηγαίνει είτε να βρει παράλληλα δουλειά, συνήθως σε κάποια ερευνητική θέση ή σε κάποια εταιρεία, οργανισμό, ινστιτούτο που έχει σχέση μ΄αυτο που μελετά. Αν καταφέρει λοιπόν ο υπότροφος του ΙΚΥ να πάρει χρήματα από άλλη «ευρωπαϊκή πηγή» και δεν τα κρύψει, αν δηλαδή θελήσει να δημοσιοποιήσει ότι για παράδειγμα κάποιο Ινστιτούτο Έρευνας στη Γερμανία ή τη Νορβηγία του δίνει χρήματα για την έρευνά του, τότε πρέπει να εκπέσει από την υποτροφία του ΙΚΥ. Αν μάλιστα πείσει κάποιον οργανισμό εκτός ΕΕ (π.χ. Ενώσεις Ιαπώνων που δίνουν υποτροφία σε ερευνητές της ιαπωνικής κουλτούρας) ώστε να λάβει χρηματοδότηση, πάλι πρέπει να εκπέσει κανονικά.
Επιστήμονες που διεξάγουν ουσιαστική έρευνα δεν μένουν καθηλωμένοι σ' ένα μέρος. Για χίλιους δυο λόγους, απ' το ότι βαριέσαι μέχρι το ότι πρέπει να παρακολουθήσεις τις εξελίξεις ή να συγκεντρώσεις υλικό. Αν θελήσει λοιπόν ο υπότροφος του ΙΚΥ να συγκεντρώσει υλικό στο Όσλο, επειδή εκεί ειδικεύονται αυτή τη στιγμή στη μελέτη αυτού το οποίο μελετά, θα πρέπει να επιβιώσει στο Όσλο με τον μισθό (γιατί περί αυτού πρόκειται) που του δίνει το ΙΚΥ, δηλαδή με τα 800 ευρώ, κάτι που δεν γίνεται, γιατί το κόστος ζωής δεν είναι το ίδιο. Εναλλακτικά μπορεί (και το κάνουν πολλοί) να κάνει μια δουλειά του ποδαριού παράλληλα, καθώς αυτό δεν αποδοκιμάζεται, ευτυχώς, από το ΙΚΥ, μπορεί δηλαδή να σερβίρει, να πλένει πιάτα, να κάνει ντελίβερι. Αν το Πανεπιστήμιο του Όσλο χορηγήσει στον επισκέπτη 2.000 ευρώ, ο υπότροφος του ΙΚΥ δεν μπορεί να τα λάβει. Έτσι η έρευνά του θα χάσει σε περιεχόμενο. Και οι δύο σκοποί του ΙΚΥ θα έχουν ματαιωθεί. Είτε επειδή τελικώς κινητικοί θα είναι μόνον οι πλούσιοι, δηλαδή όσοι μπορούν με δικούς τους πόρους, να ζήσουν στο εξωτερικό επειδή έχουν έτοιμα χρήματα, είτε επειδή η έρευνα όλων θα είναι χαμηλότερου επιπέδου. ή και για τους δύο λόγους μαζί. Στα παραπάνω παραδείγματα δεν έλαβα καν υπ’ όψη τις περιπτώσεις αυτών που παραμένοντας στην Ελλάδα θέλουν το πρωί να κάνουν μια δουλειά και το βράδυ έρευνα. Το ΙΚΥ προφανώς θεωρεί κι εκεί ότι δεν χρειάζονται την υποτροφία, μιας που οι μισθοί στη χώρα είναι ψηλά ή μιας που, όπως αποδεχτήκαμε και στην αρχή, επικρατεί η λογική ότι η έρευνα δεν χρειάζεται να πληρώνεται, είναι σαν χόμπι.
Έχει, όμως, ενδιαφέρον και η ποιότητα της παραγόμενης δουλειάς. Το ΙΚΥ έχει την καχυποψία που έχουν όλοι οι γραφειοκράτες και οι δημόσιοι υπάλληλοι απέναντι στις δηλώσεις των πολιτών. Έτσι θέλει με έγγραφα και υπογραφές (όπως συμβαίνει στα δικαστήρια) να του δείχνεις ότι προοδεύεις. Πάλι πρόκειται για μία λογική που δεν θα τη βρει κανείς σε κανέναν σοβαρό επιστήμονα. Οι περισσότεροι επιστήμονες ασχολούνται σ' αυτό το επίπεδο με το αντικείμενό τους επειδή τους αρέσει τόσο πολύ που δεν θέλουν να κάνουν κάτι άλλο. Δεν προοδεύουν για κάποιον άλλον, προοδεύουν για να είναι ειλικρινείς με τον εαυτό τους και για να παραγάγουν γνώση και να τη μοιραστούν. Εκτός απ' αυτό όμως, δεν αρκεί ότι υπάρχει επόπτης καθηγητής; Δεν αρκεί ο έλεγχος από το τμήμα όπου υπάγεται ο υποψήφιος διδάκτορας; Δεν αρκεί ο έλεγχος από την ακαδημαϊκή κοινότητα που είναι και ο μόνος ενημερωμένος και σοβαρός που μπορεί να γίνει σε έναν επιστήμονα;
Τέλος, κάτι εκτός της λογικής του ΙΚΥ αλλά εντός του τρόπου σκέψης πολλών ελλήνων ερευνητών, οι οποίοι κατά γενική ομολογία είναι πολύ υψηλού επιπέδου. Το τεχνικό τμήμα της έρευνας σε κάποιους κλάδους (φαρμακευτική, μηχανική) κοστίζει πολύ. Παίρνει χρόνο και χρειάζεται εξειδίκευση. Κάποιες έρευνες χρειάζονται πόρους προκειμένου να αποζημιώνουν τους εμπλεκόμενους – για παράδειγμα, αν εθελοντές αποδεχθούν να απαντάνε σε ερωτήσεις και τεστ όλη μέρα, συνήθως τους δίνεται ένα μικρό χαρτζιλίκι (ψυχολογία, ανθρωπολογία, εγκληματολογία). Σ' άλλα πεδία χρειάζονται διαρκώς να ανανεώνεται ο εξοπλισμός (νοσηλευτική). Αυτοί οι πόροι μπορούν να αναζητηθούν σε διάφορα σημεία. Ιδιωτικά, ευρωπαϊκά ή παγκόσμια, και φυσικά οι έλληνες ερευνητές και ακαδημαϊκοί είναι σε θέση να υποβάλλουν ανταγωνιστικές προτάσεις και να εξασφαλίζουν χρηματοδοτήσεις, από άποψη γνώσεων ή επιπέδου δεν υστερούν.
Όταν το ΙΚΥ απαγορεύει στους υποτρόφους του για τρία ολόκληρα χρόνια, για την έρευνα τους, αλλά και για κάθε συναφή, να λάβουν χρηματοδότηση «από οποιαδήποτε άλλη πηγή, δημόσια, ιδιωτική, ευρωπαϊκή, διεθνή» είτε νομίζει ότι τα χρήματα για την έρευνα θα τα εξασφαλίσουν τα τμήματα των πανεπιστημιών είτε νομίζει ότι από τα 800 ευρώ οι υποψήφιοι θα ζουν, θα εργάζονται και θα χρηματοδοτούν και περαιτέρω έρευνα. Το πιο στενάχωρο είναι που το ΙΚΥ παραβλέπει ότι η αποτυχία των ελληνικών πανεπιστημίων ως οργανωμένων συνόλων, σε κάθε επίπεδο, αντισταθμίζεται σε πολλά πεδία από τη συνεργασία καθηγητών, φοιτητών και προσωπικού και τις πρωτοβουλίες που αναλαμβάνουν χωρίς να νοιάζεται κανείς γι’ αυτούς. Για παράδειγμα, όταν ακούμε ότι κάποιο τμήμα βγήκε πρώτο σε έναν διεθνή διαγωνισμό, αυτό συνήθως οφείλεται στη συνεργασία ενός καθηγητή που ασχολήθηκε και έξι καλών φοιτητών. Τα έξοδα για να πάνε στον τόπο όπου γίνεται ο διαγωνισμός συνήθως τα βάζει κάποιος ιδιώτης, για να διαφημιστεί, και τους χώρους για προπονήσεις συνήθως τους δίνουν οι επιστάτες μένοντας λίγο παραπίσω απ' το ωράριό τους για φύλαξη (χωρίς να παίρνουν παραπάνω μισθό, εννοείται). Έτσι παράγει γνώση και λειτουργεί το ελληνικό πανεπιστήμιο: επειδή συνεργάζονται τα άτομα που ζουν σ' αυτό μεταξύ τους.
Η απαγόρευση στους ερευνητές να βρουν πόρους από αλλού έχει και μία άλλη σημασία και ίσως αυτή είναι η χειρότερη. Εκφράζει μία νοοτροπία: κάνε την έρευνά σου στη χώρα σου, μην κουράζεσαι με την εφαρμογή της, μην κάνεις συνεργασίες, ζήσε με 800, μην ψάχνεσαι και γράφε εκθέσεις προόδου. Αυτή, όμως, είναι η λογική του γραφειοκράτη, η λογική του ερευνητή είναι να ψάχνει και να ψάχνεται. Αν λοιπόν ο υπότροφος είναι δημιουργικός και βρει κάτι που έχει εφαρμογές ή μπορεί να προσελκύσει κεφάλαιο, τότε το ΙΚΥ τον τιμωρεί. Αν θέλει να δουλεύει παράλληλα ή να έχει άλλες δραστηριότητες πάλι τιμωρείται. Όλ' αυτά δεν έχουν καμία σχέση με τον τρόπο που σκέφτονται και με τις συνήθειες που έχουν όσοι αναζητούν γνώσεις και καινοτομίες, οι δημιουργικοί άνθρωποι και οι άνθρωποι της έρευνας. Όμως σ' αυτούς απευθύνεται το ΙΚΥ και μ' αυτούς έχει να κάνει. Σ' αυτούς λοιπόν λέει να υποβάλουν τριμηνιαία έκθεση προόδου «σε έντυπα που θα διατεθούν από το ΙΚΥ», σαν να πρόκειται και επισήμως για υπαλλήλους. Λέει ακόμη (ΦΕΚ Β 876/13.03.2018 Κ. Ζ, παρ. 7, Infine) ότι, αν μεταβούν στο εξωτερικό, μεταβαίνουν με δική τους ευθύνη (ποιου άλλου;) και η Τριμελής Συμβουλευτική Επιτροπή (δηλαδή οι καθηγητές του υποψηφίου οι οποίοι μάλλον για το ΙΚΥ δεν έχουν δικές τους δουλειές, έρευνα, διδασκαλία, διόρθωση γραπτών) «εκδίδει σχετική βεβαίωση» ότι ο υπότροφος δεν εμποδίζεται στην έρευνά του. Και φυσικά όλη αυτή η αστυνόμευση και η στέρηση των εναλλακτικών χρηματοδοτήσεων «από οποιαδήποτε πηγή» είναι επειδή ο υπότροφος οφείλει «να αφιερωθεί ουσιαστικά στην υλοποίηση της πρότασης διδακτορικής διατριβής» (ΦΕΚ ως άνω, Κ. Ζ. παρ. 4 στοιχείο I) λαμβάνοντας τροφεία 816,90 ευρώ.
Όμως, η ουσιαστική αφοσίωση στην έρευνα δεν είναι η αμεριμνησία, η ακινησία και το χαλαρό διάβασμα, για να υποβάλλει κανείς τις εκθέσεις ότι προοδεύει στην ώρα του. Οι ερευνητές το 2018 δεν είναι οι καλόγεροι του προπροηγούμενου αιώνα. Είναι κάτι άλλο, πιο περιπετειώδες, που, για να είναι καλό, πρέπει να συνδυάζει γνώσεις κι εμπειρίες από πολλές διαφορετικές πηγές κι ενδεχομένως και χρήματα από πολλές διαφορετικές πηγές. Πρόκειται για κάτι που από τη φύση του βασίζεται στην ευελιξία και στην ελευθερία (γι’ αυτό τα πανεπιστήμια, ιστορικά, είναι τόποι ελευθερίας). Αναιρώντας την ελευθερία αναζήτησης χρηματοδότησης ουσιαστικά το ΙΚΥ αναιρεί συμβολικά την ελευθερία και σε πολλά άλλα επίπεδα και ρίχνει την ποιότητα της γνώσης που παράγεται, για να δώσει ώθηση όχι στους πιο φτωχούς ή τους πιο δημιουργικούς, αλλά στους πιο αδρανείς ή αυτούς που του κρύβουν τα εισοδήματά τους.
