Φτιάχνοντας το δικό τους παραμύθι

O Βλαντιμίρ Προπ αποτελεί ίσως έναν από τους πιο γνωστούς αφηγηματολόγους στην ιστορία της λογοτεχνικής κριτικής. Το έργο του στο σύνολό του, σε συνδυασμό με τις διαλέξεις του Φερντινάντ ντε Σωσσύρ, επηρέασε βαθύτατα δυο διαφορετικές πλευρές ενός τρόπου σκέψης και ανάλυσης που αργότερα ονομάστηκε «δομισμός». Ο δομισμός του Προπ γίνεται άμεσα εμφανής στο πιο γνωστό ίσως έργο του, στη Μορφολογία του λαϊκού παραμυθιού, που δημοσιεύθηκε το 1927. Είναι εκεί όπου ο Προπ φέρνει στην επιφάνεια έναν υφέρποντα αφηγηματικό σκελετό ο οποίος υποστηρίζει ότι μοιράζονται τα ρωσικά φολκλόρ παραμύθια. Παρ’ ότι η ανάλυση του Προπ, με όλες τις κατηγορίες και τις υποκατηγορίες που περιλαμβάνει, είναι πολύπλοκη, δημιουργώντας εν τέλει αρκετές δυσκολίες στην αυτούσια εφαρμογή της, η μεθοδολογία του έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον.  Αυτό συμβαίνει διότι ο Προπ εν τέλει αποκαλύπτει την αλήθεια (του) για τις αφηγήσεις, ότι δηλαδή πέραν του τι υπάρχει στην επιφάνεια κάθε αφήγησης, ένα σύνολο φαινομενικά ασύνδετων αφηγήσεων μπορεί να μοιράζεται εν τέλει έναν κοινό κορμό, μια κοινή δομή. 

Ο στρουκτουραλισμός του Προπ, αν και είναι ολίγον τι προκρούστειος, έχει επηρεάσει μια ολόκληρη γενιά κριτικών, εκ των οποίων και τον Ουμπέρτο Έκο. Ο Έκο χρησιμοποιεί τη μεθολογία του Προπ στο κείμενό του StrategiesofLying(1985), όπου αναλύει αφηγηματολογικά τη δημόσια ομιλία που έδωσε ο Ρίτσαρντ Νίξον στις 30 Απριλίου 1973 σχετικά με το σκάνδαλο του Γουοτεργκέιτ. Σκοπός του Έκο είναι να δείξει πώς ένα σύνολο αφηγήσεων, τόσο του ίδιου Νίξον όσο και των ΜΜΕ της εποχής που του άσκησαν κριτική, εν τέλει μοιράζεται μια κοινή δομή η οποία ομοιάζει με τη δομή κλασικών παραμυθιών. Αυτό που θέλει δηλαδή να μας πει ο Έκο είναι ότι μια κατάσταση ιδιαίτερα σύνθετη μετατρέπεται μέσω της αφήγησής της σε ένα παραμύθι όπου, ανάλογα με το ποιος το αφηγείται, οι ρόλοι αλλάζουν, αλλά ο αφηγηματικός κορμός παραμένει ο ίδιος.  Είναι μια εκδοχή της αρχέγονης μάχης του «Καλού» με το «Κακό».

Έτσι, στην ανάλυσή του, παράλληλα με την ανάλυση του λόγου του προέδρου των ΗΠΑ, ο Έκο παραθέτει και την αφηγηματική δομή της Κοκκινοσκουφίτσας, υποδεικνύοντας πως ο κορμός αυτών των δύο αφηγήσεων είναι κοινός. Όπως ο ίδιος αναφέρει, και στις δύο αφηγήσεις υπάρχει ένας «ήρωας» ο οποίος υπηρετεί μιαν «αξία» που, για να μην τη θέσει σε κίνδυνο, δεν πρέπει να παραβεί κάποιαν «εντολή». Ο «κακός» όμως είτε θα επηρεάσει δόλια τον «ήρωα» ώστε να παραβεί την «εντολή» είτε θα παραβεί την «εντολή» ο ίδιος, θέτοντας την «αξία» σε κίνδυνο. Το αποτέλεσμα θα είναι μια «κακοτυχία» η οποία προ(σ)καλεί την επέμβαση κάποιου «σωτήρα» που αντιμάχεται τον «κακό» και, εν τέλει, αποκαθιστά την «αξία» στην πρότερη θέση της.[1]

Βέβαια, αυτή η αφηγηματική δομή μας είναι και σ’ εμάς γνώριμη καθώς αποτελεί τον κορμό μιας αφήγησης της κρίσης που επαναλαμβάνεται από διάφορους πολιτικούς σχηματισμούς και με ελαφρώς διαφορετικές εκδοχές ήδη από το 2009. Κατά κύριο λόγο όμως αποτελεί την μόνη κυβερνητική αφήγηση η οποία επαναλαμβάνεται διαρκώς τόσο από το στόμα του Πρωθυπουργού όσο και από μείζονα και ελάσσονα στελέχη της (συγ)κυβέρνησης. Και αυτό γιατί είναι μια αφήγηση εύπεπτη και ευκολονόητη, είναι δοκιμασμένη στο χρόνο και όπως αποδεικνύεται αποτελεσματική, δηλαδή πειστική. Αυτό όμως που την κάνει επικίνδυνη είναι ότι, με την άνοδο των ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ στην εξουσία, αυτή η αφήγηση έχει γίνει και η επίσημη αφήγηση του κράτους. Το αποτέλεσμα είναι ότι το κράτος, βασισμένο πάνω σε αυτή την αφήγηση την οποία η κυβέρνηση επιβάλλει, έχει ήδη αρχίσει –και θα συνεχίσει– να μεταμορφώνεται με απρόβλεπτες για τον πολίτη συνέπειες. Γιατί στα παραμύθια δεν υπάρχουν σύνταγμα, διάκριση εξουσιών, νόμοι, υποχρεώσεις του κράτους προς τον πολίτη ή του πολίτη προς το κράτος. Υπάρχουν μόνο οι συμπαγείς όγκοι του «Καλού» και του «Κακού» και η διαρκής μάχη τους. Και για να νικήσει το «Καλό» όλα επιτρέπονται και όλα δικαιολογούνται.  Και το «Κακό» έχει πάντα την τάση να αλλάζει πρόσωπο και να πολλαπλασιάζεται από κει που δεν το περιμένεις.

Σύμφωνα λοιπόν με αυτήν την αφήγηση, και ακολουθώντας το πρότυπο του Έκο, υπάρχει στην περίπτωσή μας μίαν «αξία» η οποία έκανε την Ελληνική κοινωνία ευτυχισμένη στην προ κρίσης περίοδο. Η ευτυχία της Ελληνικής κοινωνίας, όπου η «αξία» επικρατούσε, δεν τοποθετείται από όλους στο ίδιο χρονικό σημείο, τοποθετείται όμως οπωσδήποτε στο παρελθόν. Κάποιος «κακός» έπληξε αυτήν την «αξία» και έτσι επήλθε η κρίση ως «κακοτυχία». Ο «ήρωας» που στη δικιά μας εκδοχή ταυτίζεται με τον «σωτήρα» (ενώ στην εκδοχή της Κοκκινοσκουφίτσας για παράδειγμα δεν ταυτίζεται) παλεύει με τον «κακό» με σκοπό να νικήσει και να επαναφέρει την «αξία» στην πρότερη κραταιή της θέση. Ας δούμε λοιπόν, χρησιμοποιώντας την μεθοδολογία του Έκο, πως η αφήγηση των ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ ομοιάζει αυτήν της Κοκκινοσκουφίτσας:

Χρησιμοποιώντας το παραπάνω μοντέλο μπορούμε να αναλύσουμε πιθανώς το σύνολο των ομιλιών των στελεχών των ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ. Κατηγορείται ο κ. Καμμένος για τα πεπραγμένα του στο καζίνο; Ο Υπουργός-Ήρωας μας αφηγείται ότι διώκεται από τα Κακά συμφέροντα διότι υπερασπίζεται κάτι, άγνωστο τι (και επειδή η αφήγησή του δεν στέκει διότι κανείς δεν ξέρει για πιο λόγο ο κ. Καμμένος είναι σωτήρας και ποιόν «Κακό» αντιμάχεται οι πιθανότητες η αφήγησή του να μην πείσει αυξάνονται). Ασκείται κριτική στον αρμόδιο Υπουργό/Πρωθυπουργό διότι η επένδυση στις Σκουριές δεν προχωρά; Ο Υπουργός/Πρωθυπουργός-Ήρωας μας αφηγείται ότι διώκεται από τα Κακά συμφέροντα/ΜΜΕ/Αντιπολίτευση τα οποία αντιμάχεται σε μια μάχη του Καλού εναντίον του Κακού όπου ο ίδιος υπερασπίζεται το Περιβάλλον ως Αξία.

Όσο θελκτική και αν είναι αυτή η αφήγηση η εμετική επανάληψή της (πρέπει να) έχει κουράσει. Εκτός και αν όπως τα νήπια μας αρέσει να ακούμε το ίδιο παραμύθι ξανά και ξανά, ένα παραμύθι που πια δεν μας κοιμίζει αλλά μας βυθίζει σε λήθαργο. Κι είναι άγνωστο πώς και πότε θα καταφέρουμε να ξυπνήσουμε από αυτόν τον λήθαργο αλλά κι όταν ξυπνήσουμε πιο τέρας θα αντικρύσουμε μπροστά μας. Γιατί το δικό μας παραμύθι ακόμα γράφεται.