"Nanos gigantum humeris insidentes"
Bernard de Chartres
Στο τεύχος του Απριλίου της λογοτεχνικής και πολιτικής επιθεώρησης Athens Review of Books περιέχεται εκτενές αφιέρωμα με τίτλο «Σε ποιον ανήκει ο Καβάφης;». Σε αυτό, διαπρεπείς φιλόλογοι και μελετητές του έργου του μεγάλου Αλεξανδρινού ποιητή, η Νταϊάνα Χάας, ο Μιχάλης Πιερής, ο Νάσος Βαγενάς, η Ρενάτα Λαβανίνι, ο Ευρυπίδης Γαραντούδης και ο Χ. Λ. Καράογλου βάλλουν συντονισμένα κατά ενός κοινού στόχου: του τρόπου της διαχείρισης του Αρχείου Καβάφη από το Ίδρυμα Ωνάση, και του φέροντος τον τίτλο του «επιστημονικού συμβούλου» του – ο οποίος ποια ακριβώς επιστήμη διακονεί δεν το γνωρίζω. Στο ίδιο θέμα κινείται και το κύριο άρθρο του τεύχους, από τους εκδότες του περιοδικού, που εκφράζει τη συνισταμένη των επώνυμων άρθρων.
Είχα ήδη ακούσει κάποια πράγματα για το θέμα του Αρχείου Καβάφη τα τελευταία χρόνια, πριν φτάσει το καινούργιο τεύχος της ARBστα χέρια μου, οπότε άρχισα να ξεφυλλίζω το αφιέρωμα με κάποια περιέργεια. Αλλά κόλλησα, ήδη από τις πρώτες παραγράφους του πρώτου άρθρου, της Νταϊάνα Χάας, και έκατσα και διάβασα όλο το αφιέρωμα, προχωρώντας από το κάθε άρθρο στο επόμενο με αυξανόμενη δυσαρέσκεια, που έφτασε τελικά στην κατάπληξη αλλά και την οργή για μια κατάσταση που προσβάλλει βαθύτατα τη μνήμη και το έργο του μεγαλύτερου σύγχρονου ποιητή μας, αλλά, πιστεύω, και του σημαντικού έλληνα επιχειρηματία στη γενναιοδωρία του οποίου οφείλει την ύπαρξή του το Ίδρυμα Ωνάση. Αλλά προέχει βέβαια, εν προκειμένω, η μνήμη του Καβάφη.
Δεν θα περιγράψω με λεπτομέρεια τα όσα λέγονται στα άρθρα του αφιερώματος της Athens Review of Books, που πρέπει να διαβαστεί με προσοχή, όχι μόνο από όσους αγαπούν τον Κάβαφη, αλλά και από όσους ενδιαφέρονται για τα φιλολογικά πράγματα στη χώρα μας, και ακόμη περισσότερο για όσους νοιάζονται για τα όσα γίνονται στο χώρο του πολιτισμού, όχι μόνο αυτά καθαυτά, αλλά και ως σύμβολα του βαθύτερου εαυτού μας. Γιατί αυτό είναι το κύριο θέμα που αναδεικνύεται από το ειδικότερο ζήτημα που πραγματεύονται τα άρθρα του αφιερώματος: το πόσο πολύ ξεπέφτουμε.
Ένα σύντομο ιστορικό, ως εισαγωγή στο θέμα.
1. Ο Καβάφης είναι αυτός που είναι, και όποιος δεν τον ξέρει ή δεν νοιάζεται γι’ αυτόν δεν χρειάζεται να διαβάσει παρακάτω. Όλα του τα ποιήματα (κι αν όχι όλα, η συντριπτική πλειονότητά τους) έχουν ήδη δημοσιευθεί, στην τελική μορφή τους όπως ο ίδιος την άφησε, και είναι διαθέσιμα σε όλους που γνωρίζουν ανάγνωση, για να τα διαβάσουν. Αυτό ευτυχώς δεν μπορεί να το αλλάξει κανένας ιδιοκτήτης, κλειδοκράτορας ή «επιστημονικός σύμβουλος», κανενός αρχείου.
2. Το Αρχείο Καβάφη αποτελείται από το μέγιστο μέρος των προσωπικών χειρογράφων του ποιητή, όπως διάφορων εκδοχών των ποιημάτων του, των πεζών, των άρθρων και της αλληλογραφίας του, καθώς και από αρκετά προσωπικά αντικείμενα και βιβλία. Αυτό το υλικό μαζεύτηκε από τον φιλόλογο Γ. Π. Σαββίδη, με κόπο, έξοδα και μεράκι, μέσα σε μια περίοδο πολλών ετών. Ο Σαββίδης έφερε το Αρχείο στην παρούσα μορφή του. Το απέκτησε, το πλούτισε, το επεξεργάστηκε, το μελέτησε, το συμπλήρωσε, και φρόντισε όσο ήταν εν ζωή, με βάση το Αρχείο, για τις πιο έγκυρες εκδόσεις του καβαφικού έργου. Επιπλέον, δίδαξε γενιές καβαφιστών, οι οποίοι παρήγαγαν με τη χρήση του Αρχείου μια σειρά λαμπρών έργων που αναδεικνύουν διάφορες όψεις του έργου και του βίου του ποιητή. Σημειωτέον ότι, ανάμεσα στις διάφορες όψεις του Καβάφη που ανέδειξε πρώτος φιλολογικά ο Σαββίδης, ήταν και η διάσταση του ερωτικού στοιχείου σε ένα σημαντικό μέρος του έργου του, και βέβαια η ομοφυλοφιλία του ως κεντρικό θέμα αρκετών του ποιημάτων.
3. Ο Καβάφης πέθανε το 1933. Ο Σαββίδης το 1995. Αυτοί οι δύο ό,τι έκαναν έκαναν, ο πρώτος δημιουργώντας και ο δεύτερος διασώζοντας, μελετώντας και –κυρίως– διαδίδοντας το έργο του πρώτου. Ούτε του ενός ούτε του άλλου το έργο μπορεί πια να αλλάξει, ευτυχώς για εκείνους αλλά και για εμάς. Από εκεί και πέρα, οι κληρονόμοι του Σαββίδη πούλησαν το 2012 το αρχείο Καβάφη, που είχε δημιουργήσει ο πατέρας τους, στο Ίδρυμα Ωνάση. Δεν κρίνω την πράξη τους, όχι γιατί είναι υπεράνω κριτικής αλλά γιατί δεν μου πέφτει λόγος. Να πω μόνο ότι όταν οι κληρονόμοι αποφάσισαν να πουλήσουν το αρχείο, υπήρχαν στην Ελλάδα καταξιωμένοι οργανισμοί που είχαν ήδη δώσει λαμπρά δείγματα έργου στη διαχείριση σημαντικών λογοτεχνικών αρχείων, με πιο κύριους ανάμεσά τους το Μορφωτικό Ίδρυμα της Τραπέζης της Ελλάδος (ΜΙΕΤ), το οποίο πλέον έχει συνενωθεί με το επίσης σπουδαίο Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (ΕΛΙΑ), και βέβαια τη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη. Προφανώς, επίσης, το Ίδρυμα Ωνάση, δεν είχε δώσει ώς τότε, αλλά ούτε έχει δώσει και έκτοτε, κανένα δείγμα ειδικότητας ή ενδιαφέροντος για τα λογοτεχνικά αρχεία. Οι κληρονόμοι επέλεξαν όμως το Ίδρυμα Ωνάση. Να υποθέσω ότι αυτό πρόσφερε μεγαλύτερο τίμημα; Είναι πιθανό, αλλά δεν έχω σχετική πληροφόρηση.
Είναι βέβαια απολύτως επαινετέα η πρόθεση του Ιδρύματος Ωνάση να θελήσει να δαπανήσει χρήματα για το Αρχείο Καβάφη, εφ᾽ όσον οι κληρονόμοι του είχαν αποφασίσει να το πουλήσουν. Θα ήταν ακόμη περισσότερο επαινετέα, πιστεύω προσωπικά, η απόφασή τους να δωρήσουν το ποσό που έδωσαν στους κληρονόμους Σαββίδη στο ΜΙΕΤ/ΕΛΙΑ ή στη Γεννάδειο, ώστε να πάει το Αρχείο Καβάφη σε καταξιωμένους και αποδεδειγμένα ειδικούς στη φύλαξη και εκμετάλλευση φιλολογικών αρχείων. Το Ίδρυμα προτίμησε να το κρατήσει για λογαριασμό του, το οποίο στο πλαίσιο των κανόνων της ελεύθερης αγοράς δεν μπορεί να κατακριθεί. Από εκεί και πέρα, όμως, αρχίζουν οι ευθύνες του. Γιατί ο Καβάφης δεν είναι ο οποιοσδήποτε, και είναι φυσικό όποιος έχει στην κατοχή του το προσωπικό του αρχείο να είναι υπόλογος σε έναν πνευματικό κόσμο και σε έναν πνευματικό νόμο.
4. Από το 2012 και μετά, αρχίζει η διαχείριση του Αρχείου από το Ίδρυμα Ωνάση. Το πως ασκείται αυτή η διαχείριση είναι το θέμα των άρθρων του αφιερώματος της Athens Review of Books. Επ᾽αυτού, προσφέρουν πληθώρα στοιχείων, που δημιουργούν μια εικόνα άκρως καταθλιπτική και ενίοτε εξοργιστική.
Πριν αναφερθώ στα όσα γράφονται για τον τρόπο διαχείρισης του Αρχείου, να πω παρενθετικά μια ιστορία, που θα ήταν καλό να τη διαβάσουν οι διοικούντες το Ίδρυμα Ωνάση. Κι αυτό γιατί πιστεύω ότι είναι άνθρωποι σοβαροί και καλοπροαίρετοι, που όσα έχουν κάνει ώς τώρα στο ζήτημα της διαχείρισης του Αρχείου Καβάφη τα έχουν κάνει από σφάλμα και λανθασμένες εκτιμήσεις προσώπων, και όχι από κάποια κίνητρα σκοτεινά. Κίνητρα τέτοια υπάρχουν σε αυτή την ιστορία, πιστεύω, κίνητρα αρρωστημένης προσωπικής φιλοδοξίας, έπαρσης, αλαζονείας και εμπάθειας. Αλλά δεν ανήκουν σε καμία περίπτωση στη διοίκηση του Ιδρύματος.
Να η ιστορία:
Στα μέσα της δεκαετίας του 1970 άρχισε να συζητιέται στους ιστορικούς κύκλους η επανεμφάνιση –τα ίχνη του είχαν εξαφανιστεί επί δεκαετίες– ενός θρυλικού αντικειμένου, που ήταν γνωστό ως «το Παλίμψηστο του Αρχιμήδη». Αυτό ήταν ένας μεσαιωνικός κώδικας (δηλαδή χειρόγραφα σε περγαμηνή, δεμένα σε σχήμα βιβλίου) όπου κάτω από μεταγενέστερες καταγραφές βυζαντινών θρησκευτικών κειμένων φαίνονταν ίχνη έργων του μεγαλύτερου έλληνα μαθηματικού, άλλων γνωστών και άλλων πιθανότατα άγνωστων. Η ύπαρξη του Παλιμψήστου αυτού ήταν γνωστή από το 1840, αλλά το ακριβές περιεχόμενό του όχι, το ίδιο δε το βιβλίο, ο κώδικας, είχε μια περιπετειώδη ιστορία, που περιλάμβανε πολλές εξαφανίσεις. Τέλος, το 1998, ο κώδικας επανεμφανίστηκε με το Παλίμψηστο, που αυτή τη φορά διατέθηκε προς πώληση από τον οίκο Christie’s. Στη δημοπρασία παρουσιάστηκαν δύο πιθανοί αγοραστές, το Ελληνικό Δημόσιο (υπουργός Πολιτισμού τότε ήταν ο Ευάγγελος Βενιζέλος) και ένας ανώνυμος αμερικανός αγοραστής, που εκπροσωπείτο από κάποιον μεταπράτη σπανίων βιβλίων. Κατά τύχη αγαθή, όπως πιστεύω, πλειοδότησε ο δεύτερος. (Τρέμω με τη σκέψη του τι θα είχε συμβεί στο Παλίμψηστο αν το είχε αγοράσει το Ελληνικό Δημόσιο.) Ο αγοραστής, που χρόνια αργότερα αποκαλύφθηκε, ύστερα από ενδελεχή έρευνα, ότι ήταν ο ζάπλουτος αμερικανός επιχειρηματίας του διαδικτύου, Rick Adams, διατηρώντας την φυσική κυριότητα του Παλιμψήστου, έκανε αμέσως μόλις το απέκτησε τα εξής, που τα χρηματόδοτησε ο ίδιος και, βέβαια, του κόστισαν πολύ περισσότερο από την αρχική αγορά:
- Έκανε μια ομάδα από τους σπουδαιότερους ειδικούς στον κόσμο, στη συντήρηση, τη χημική και φυσική επεξεργασία αρχαίων χειρογράφων και στις τεχνικές ανάγνωσης και αποκατάστασής τους. Τους ανέθεσε, πληρώνοντάς τους πλουσιοπάροχα και αναλαμβάνοντας όλα τα έξοδα, την αποκατάσταση των κειμένων του Παλιμψήστου. Για τη μελέτη αυτή ζήτησε από το Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ, όπου ήταν κάποιοι από τους ειδικούς, να φιλοξενήσει προσωρινά το Παλίμψηστο.
- Εξόδοις του πάντα, το Παλίμψηστο μελετήθηκε με νέες, πανάκριβες εργαστηριακές μεθόδους, ούτως ώστε μπόρεσαν να καταγραφούν όλα τα κείμενα που έκρυβε, τα περισσότερα από τα οποία ήταν μη προσβάσιμα από τις ώς τότε υπαρκτές τεχνικές. Ανάμεσά τους βρέθηκαν επτά πλήρη έργα του Αρχιμήδη, συμπεριλαμβανομένων δύο εντελώς αγνώστων, όπως και κάποιοι άγνωστοι ώς τότε λόγοι του ρήτορα Υπερείδη.
- Στη συνέχεια, ο Αdams εντόπισε τους σπουδαιότερους παλαιογράφους αλλά και ιστορικούς των αρχαίων ελληνικών μαθηματικών και τους ανέθεσε την πλήρη αποκατάσταση αλλά και τον φιλολογικό και ιστορικό σχολιασμό όλου του κειμένου του Παλιμψήστου.
- Εξόδοις του, πάντα, φρόντισε στη συνέχεια το Παλίμψηστο να εκδοθεί, σε μια σειρά καλαίσθητων τόμων, σύμφωνα με όλους τους κανόνες της φιλολογικής και ιστορικής επιστήμης, στο πρωτότυπο αρχαίο και σε αγγλική μετάφραση.
- Τέλος, ψηφιοποίησε πλήρως όλο το Παλίμψηστο, και το διέθεσε δωρεάν στο διαδίκτυο, καθώς και όλες τις πληροφορίες που υπάρχουν γι᾽ αυτό.
Σε όλο το παραπάνω διάστημα, και σήμερα ακόμη, το Παλίμψηστο του Αρχιμήδη παρέμεινε στη φυσική κυριότητα του αγοραστή του, Rick Adams. Όμως, όσο γινόταν η επεξεργασία δεν το είχε ο ίδιος αλλά τα εργαστήρια και τα σπουδαστήρια των ειδικών, ενώ σήμερα το Παλίμψηστο εκτίθεται στο κοινό. Ίσως κάποτε ο Adams αποφασίσει να το δωρήσει, και ως αντικείμενο. Αλλά αυτό θα έχει μόνο συμβολική σημασία καθώς ήδη, από τώρα, χάρη σ’ αυτόν, στην επιμέλεια, τη θέληση, τη φρόνηση και τα χρήματά του, οι θησαυροί που περιέχει είναι στη διάθεση όλων, εντελώς ελεύθερα, εντελώς δωρεάν. Και φυσικά, για το Παλίμψηστο, μπορούν να δημοσιεύουν, αναφερόμενοι σε αυτό, οι ειδικοί και οι μη ειδικοί, χωρίς να παίρνουν κανενός την άδεια – το γιατί λέω αυτό το τελευταίο θα φανεί παρακάτω.
Επανερχόμαστε στον Καβάφη, αλλά πιστεύω ότι ύστερα από την παρενθετική ιστορία, του Παλιμψήστου του Αρχιμήδη, μπορούμε να διαβάσουμε αλλιώς αυτά για τα οποία μας ανοίγουν τα μάτια τα άρθρα στο αφιέρωμα της Athens Review of Books.
Όπως είπα προηγουμένως, το Ίδρυμα Ωνάση, μη έχοντας εμπειρία, προϊστορία, ή έργο στη διαχείριση αρχείων, θα μπορούσε να δωρήσει τα χρήματα που έδωσε για την αγορά του Αρχείου Καβάφη προκειμένου να το προσφέρει σε ειδικό φορέα. Δεν το έπραξε, κι αυτό, πιστεύω, ακολουθώντας τη συμβουλή κάποιου, ή κάποιων, που είχε(αν) τους λόγους του(ς) να θέλουν το Αρχείο να βρίσκεται στο Ίδρυμα.
Θα μπορούσε όμως και πάλι το Ίδρυμα, έχοντας το Αρχείο στην κατοχή του, να πληροφορηθεί τι θα πει μια τέτοια ευθύνη, ώστε να να κάνει με αυτό κάτι σπουδαίο – όπου, εδώ, το «σπουδαίο» σημαίνει, απλούστατα, το σωστό. Γιατί το σωστό, εν προκειμένω, είναι ένα, όχι πολλά: να συγκροτήσει μια ομάδα από ειδικούς στη διατήρηση και τη διαχείριση των λογοτεχνικών αρχείων και να θέσει επικεφαλής μια ομάδα διεθνώς αναγνωρισμένων μελετητών του Καβάφη, με στόχο, το ταχύτερο, να καταγράψει πλήρως τα περιεχόμενα του αρχείου, να δημοσιοποιήσει τον πλήρη κατάλογο και από εκεί και πέρα να διαθέσει όλο το αρχείο ψηφιακά, δωρεάν, για χρήση πάντων, στο διαδίκτυο. (Αυτό θα γινόταν ταχύτατα, καθώς το αρχείο δεν είναι μεγάλο).
Σημειωτέον ότι αυτό ακριβώς πρότεινε στο Ίδρυμα ο Daniel Mendelsohn, o σπουδαίος αμερικανός λόγιος, συγγραφέας, φιλόλογος, και κατά τη γνώμη μου –και όχι μόνο τη δική μου, βέβαια– oσπουδαιότερος από τους εν ζωή μεταφραστές του Καβάφη: να παραδοθεί η διαχείριση του αρχείου στα χέρια των ειδικών. Ο Mendelsohn, παρεμπιπτόντως, είναι διακηρυγμένα και υπερήφανα ομοφυλόφιλος. Και το λέω αυτό μόνο για να τονίσω ότι δεν μπορεί να κατηγορηθεί ότι η πρότασή του για τη διαχείριση του Αρχείου υποκινείται από την «oμοφοβία», η οποία είναι η αγαπημένη κατηγορία του «επιστημονικού συμβούλου» του Αρχείου, που εκτοξεύει εναντίον όποιου δεν συμφωνεί μαζί του, με την ίδια ευκολία που κατηγορούσαν στη δεκαετία του 1950 οι κρατικές αρχές όσους δεν υποτάσσονταν στη θέλησή τους ως κομμουνιστές ή, έστω, συνοδοιπόρους.
Στο αφιέρωμα της Athens Review of Books –που, ξαναλέω, πρέπει να διαβαστεί από τους ενδιαφερόμενους στην ολότητά του, για να σχηματίσουν εικόνα– διαβάζει κανείς πράγματα πρωτοφανή. Ανάμεσά τους: Ότι άξιοι και διεθνώς αναγνωρισμένοι μελετητές του Καβάφη, με τεράστιο έργο, σταματήθηκαν από νέες δημοσιεύσεις τους με εξώδικα του Ιδρύματος (!) γιατί χρησιμοποιούσαν στοιχεία από το Αρχείο Καβάφη σε περίοδο που αυτό δεν ανήκε (!) στο Ίδρυμα Ωνάση. Ότι o«επιστημονικός σύμβουλος» κάνει ανακοινώσεις βασισμένες σε αδημοσίευτα και άγνωστα τμήματα του αρχείου, τα οποία μόνο αυτός γνωρίζει, ενώ σε άλλους μελετητές η αντίστοιχη δυνατότητα δεν προσφέρεται. Ότι η οποιαδήποτε δημοσίευση επιστημονικής ανακοίνωσης, άρθρου ή βιβλίου που περιλαμβάνει υλικό του Αρχείου (δηλαδή έργου του Καβάφη, όχι κανενός άλλου) πρέπει να υποβάλλεται στο Ίδρυμα το οποίο θα αποφαίνεται για την ποιότητά της (!) και να αποφασίζει βάσει αυτής της γνώμης για το αν θα δίνει το δικαίωμα για τη δημοσίευση! (Προφανώς, ο «επιστημονικός σύμβουλος», όταν δημοσιεύει ο ίδιος υλικό από Αρχείο, έχει ήδη αποφανθεί ο ίδιος για την υψηλότατη ποιότητα του έργου του.) Λέγονται πολλά ακόμη, αλλά συνοψίζοντας την ουσία, με δυο λόγια, μπορούμε να πούμε ότι βγαίνει το συμπέρασμα πως το Αρχείο Καβάφη, από οργανισμός που διευκολύνει την όσο το δυνατόν πλατύτερη διάδοση και μελέτη του Καβαφικού έργου, γίνεται ο κλειδοκράτοράς του, και ο ανώτατος δικαστής της αξίας των μελετών περί του Καβάφη που κάνουν χρήση του Αρχείου, βάσει της κρίσης του οποίου ή των όποιων (του «επιστημονικού συμβούλου», προφανώς, συμπεριλαμβανομένου) αποφασίζεται να παρέχει ή όχι άδεια για δημοσιεύσεις. Πρωτάκουστα πράγματα!
Φυσικά, ο τρόπος διαχείρισης του Αρχείου Καβάφη από το Ίδρυμα Ωνάση απέχει παρασάγγας από τον δρόμο του Rick Adams, όπως βέβαια και από το δρόμο κάθε άλλου σοβαρού, σωστού αρχείου, που έχοντας στα χέρια έναν τέτοιο θησαυρό θα έκανε τα πάντα, σεμνά και ταπεινά, χωρίς φανφάρες και ταρατατζούμ, για να τον οργανώσει και να τον διαθέσει το ταχύτερο στο κοινό, αφ᾽ ενός διατηρώντας και προστατεύοντας τα υλικά αντικείμενα, αφ᾽ ετέρου αφήνοντας την απόλυτη ελευθερία στη χρήση τους. Αντ᾽ αυτού, από ό,τι αποκαλύπτουν τα άρθρα της ARB–τα αναφέρω συνεχώς γιατί η γνώση μου για το θέμα είναι από αυτά, δεν έχω άλλη πληροφόρηση– το Ίδρυμα Ωνάση έχει ουσιαστικά αφήσει το Αρχείο Καβάφη στην απόλυτη εξουσία μιας ομάδας υπό τον «επιστημονικό σύμβουλο», ο οποίος αντιμετωπίζει το Αρχείο περίπου ως προσωπικό του κτήμα, αλλά και κάτι χειρότερο: ως κάποιου είδους μαγικό τοτέμ, ως ιερό αντικείμενο ή λείψανο, που του δίνει το δικαίωμα να ερμηνεύει το καβαφικό έργο κατά την κρίση του, προτάσσοντας την κρίση αυτή ως τη νέα, σωστή ερμηνεία, που έρχεται να σβήσει όλες τις παρερμηνείες και τις καταχρήσεις του παρελθόντος – αυτά που λέω πηγάζουν από τα γραφόμενά του τα οποία αναφέρονται στα άρθρα της ARB, και τις απαξιωτικές, έως προσβλητικές κρίσεις του για όσους σοβαρούς μελετητές του Καβάφη προηγήθηκαν της δικής του δυναμικής εισβολής στο χώρο. Η δική του δημοσιευμένη άποψη για τον Καβάφη, δε, εξαντλείται σε ένα καθαρά ιδεολογικής υφής βιβλίο (εκδόθηκε μόνο στα ελληνικά) όπου η ομοφυλοφιλία του Καβάφη προτάσσεται ως κύριο κλειδί για την ανάγνωση του όλου έργου του.
Να μην παρεξηγούμαι: ο καθένας, ειδικός ή μη, φιλόλογος ή μη, «επιστήμων» ή μη, έξυπνος ή μη, ηθικός ή μη, κατεργάρης ή μη, άγιος ή μη, σοφός ή μη, βλάκας ή μη, μπορεί να γράφει, με την ευθύνη της υπογραφής του, ό,τι θέλει για τον Καβάφη. Να γράφει και να κρίνεται, όπως όλοι όσοι γράφουμε και κρινόμαστε – έτσι είναι το σωστό. Αλλά είναι άλλο αυτό, και τελείως άλλο να θέλει να μιλάει κάποιος για τον Καβάφη βαφτίζοντας ειδικώς τις εκφάνσεις εκείνου και των φίλων του ως γινόμενες τάχα στο πλαίσιο και υπό την αιγίδα «του Αρχείου Καβάφη». Το Αρχείο Καβάφη είναι χαρτιά που έγραψε ο Καβάφης, ή αντικείμενα που ανήκαν στον Καβάφη. Δεν μιλάει. Και ούτε δίνει σε καμία Πυθία το δικαίωμα να χρησμοδοτεί εν ονόματί του. Ο Καβάφης ήταν ποιητής, όχι ιδρυτής θρησκείας. Και κατά συνέπεια, δεν έχει ιερατείο.
Το Αρχείο Καβάφη, είτε τέλεια αναλυμένο και ψηφιοποιημένο, είτε ερμητικά κλειστό, είτε ελεγχόμενο από κάποιον «επιστημονικό σύμβουλο» που κρίνει τι δείχνει και σε ποιον, και τι επιτρέπει να δημοσιευτεί και από ποιον, είτε αφισοκολλημένο σε γιγαντοαφίσες στην πλατεία Συντάγματος, είτε φαγωμένο από τους ποντικούς, περιέχει το έργο του Καβάφη. Η υλική κτήση του (των χαρτιών και των προσωπικών αντικειμένων) δεν δίνει στους ιδιοκτήτες ή στους διαχειριστές του κανένα ειδικό δικαίωμα να αποφαίνονται για το πώς πρέπει ή δεν πρέπει να μιλά κανείς για τον Καβάφη, για το τι είναι ή δεν είναι ο Καβάφης. Ούτε το επίσημο δικαίωμα, ούτε το ανεπίσημο.
Ας το ξεκαθαρίσουμε αυτό: το να λέει κάποιος κάτι για τον Καβάφη στο πλαίσιο μιας «εκδήλωσης του Αρχείου Καβάφη» είναι aprioriακριβώς τόσο έγκυρο όσο έγκυρο θα ήταν αν το έλεγε οπουδήποτε αλλού. Ο Καβάφης είναι ο Καβάφης και, το είπαμε, πέθανε. Όποιος μιλάει γι’ αυτόν έχει την ευθύνη των λόγων του, αποκλειστικά και μόνο, ο ίδιος ή η ίδια, είτε του ανήκουν τα υλικά αντικείμενα του αρχείου του νεκρού ποιητή είτε όχι, είτε τα διαχειρίζεται καλά είτε όχι. Κι αυτή η διευκρίνιση είναι, δυστυχώς, αναγκαία, καθώς το Αρχείο Καβάφη έχει αρχίσει πλέον να χρησιμοποιείται ανοιχτά, κυρίως από τον «επιστημονικό σύμβουλο» και την ομάδα του, για να μας λέει πώς πρέπει και πώς δεν πρέπει να διαβάζουμε τον Καβάφη, ποιες είναι οι σωστές και ποιες οι λάθος ερμηνείες του, ακόμη και πώς πρέπει να ονομάζονται πλέον οι σωστοί ερευνητές: “Cavafistas” και όχι “Kαβαφιστές” (κοινώς πιάσ᾽ το αυγό και κούρεφ᾽ το.) Επιπλέον, τώρα το Αρχείο ανακοινώνει συνέδρια για τον Καβάφη, εκεδηλώσεις οι οποίες πάνε να παραστήσουν ότι έχουν κάποιο ειδικό κύρος επειδή «οργανώνονται από το Αρχείο Καβάφη». Να κάνουν χίλια συνέδρια οι άνθρωποι. Αλλά να ξέρουν και να ξέρουμε όλοι ότι κανένα τέτοιο ειδικό κύρος δεν τους απονέμεται επειδή κατέχουν το ιερό τοτέμ – και αν υποστηρίζουν, ή έστω υπονοούν, ότι ένα τέτοιο κύρος τους ανήκει είναι απλοί σφετεριστές. Το κύρος στις εκδηλώσεις δεν το δίνουν τα υλικά αντικείμενα που ανήκουν στους οργανωτές τους. Το δίνουν οι προσωπικότητες, το κύρος και το έργο αυτών που τις διοργανώνουν και αυτών που συμμετέχουν.
Ο γάλλος νεοπλατωνικός φιλόσοφος του 12ου αιώνα, Bernard de Chartres, είχε διατυπώσει κάπου τη σκέψη που χρησιμοποίησα εδώ ως μότο, nanos gigantum humeris insidentes. Αναφερόταν εν προκειμένω στο πώς χτίζεται η γνώση και είχε βρει ετούτη τη μεταφορά για να περιγράψει ότι η γνώση προχωρεί προοδευτικά, αθροιστικά από «νάνους που στέκουν πάνω στους ώμους γιγάντων». Η φράση του Bernard de Chartres έγινε, όμως, κυρίως γνωστή από τον Νεύτωνα, που όταν τον υμνούσαν για τη μέγιστη ανακάλυψή του, του απειροστικού λογισμού, εκείνος είχε πει ότι «αν κατάφερα να δω μακρύτερα από τους άλλους, ήταν μόνο γιατί στάθηκα πάνω στους ώμους γιγάντων». Ο Νεύτων, στεκόμενος σε ώμους γιγάντων, παρήγαγε έργο μεγαλειώδες, η αναφορά του στη ρήση του Βernard de Chartres ήταν κατά συνέπεια στο πνεύμα της μετριοφροσύνης. Δυστυχώς, κανείς δεν μπορεί να κατηγορήσει τους διαχειριστές/κλειδοκράτορες του Αρχείου Καβάφη για μετριοφροσύνη. Ο Νεύτων δεν είχε κανένα λόγο να είναι μετριόφρων –ήταν και ο ίδιος γίγαντας, ίσως μεγαλύτερος από αυτούς στους ώμους των οποίων πατούσε–, και όμως ήταν. Αντίθετα, οι διαχειριστές/κλειδοκράτορες του Αρχείου Καβάφη θα είχαν κάθε λόγο να είναι μετριόφρονες. Αλλά δεν είναι. Ο Νεύτων, που αποκαλούσε τον εαυτό του νάνο, στεκόμενος σε ώμους γιγάντων, όπως έλεγε, παρήγαγε ένα έργο μεγαλειώδες. Οι νάνοι που αυτή τη στιγμή στέκονται στους ώμους του γίγαντα Καβάφη, αντίθετα, δεν παράγουν κανένα έργο άξιο λόγου. Αντίθετα, χρησιμοποιούν το ύψος του γίγαντα τον οποίο κάποιοι άλλοι αγόρασαν, έναντι παχυλού υλικού τιμήματος, για να ασχημονούν, να κάνουν απειλητικές χειρονομίες, να μειώνουν αυτούς που βλέπουν αντιπάλους τους και να θέλουν να ορίζουν και να ελέγχουν το ποιος λέει τι για τον Καβάφη. Θα ήταν απλώς γελοίοι αν δεν κρατούσαν στα χέρια τους, στο όνομα μιας αδήλωτης υφής επιστημοσύνης, ένα δικαίωμα που καμία πνευματική αρχή δεν τους εκχώρησε. Οι πνευματικές αξίες απονέμονται πνευματικά. Όχι με τον παρά και τα εκατομμύρια.
Θέλω να ελπίζω ότι η διοίκηση του Ιδρύματος Ωνάση, που επαναλαμβάνω πως πιστεύω ότι εν προκειμένω πλανήθηκε και παρασύρθηκε, όχι από κακή πρόθεση, θα δει σύντομα το λάθος της αρχικής επιλογής της, η οποία όπως φαίνεται ξεκάθαρα από τα άρθρα των σοβαρών μελετητών στην ARB εκθέτει έναν αξιόλογο οργανισμό, και είτε θα δωρίσει, γενναιόψυχα, το Αρχείο Καβάφη σε έναν εξειδικευμένο φορέα, είτε θα αναθέσει, με φρόνηση, τη διαχείρισή του, όπως πρότεινε και ο Daniel Mendelsohn, σε πραγματικούς ειδικούς στα αρχεία και στον Καβάφη, που σέβονται όχι μόνο το θησαυρό του Αρχείου, αλλά και την ελευθερία της γνώμης και της επιστημονικής έρευνας. Kάποια κομμάτια του Αρχείου έχουν ήδη ψηφιοποιηθεί. Αλλά αυτό δεν αρκεί. Πρέπει να ψηφιοποιηθεί όλο, αμέσως – όσοι ξέρουν από αυτά, όπως ξέρω κι εγώ, γνωρίζουν πόσο εύκολα και γρήγορα μπορεί να γίνει κάτι τέτοιο– και να δοθεί, μέσω διαδικτύου, σε όλους. Και να μπορεί ο καθένας να δημοσιεύει ό,τι θέλει από αυτό, με μόνη υποχρέωση αυτή που είναι γενικώς αποδεκτή στην παγκόσμια φιλολογική πρακτική, να αναφέρει δηλαδή την πηγή του. Έτσι, το Ίδρυμα Ωνάση θα προσφέρει μια μεγάλη υπηρεσία. Αλλιώς, γίνεται απλώς όργανο για την εξυπηρέτηση της φιλοδοξίας κάποιων ατόμων.
