Κατ’ αρχήν, τι είναι αυταπάτη; Ακόμα κι εγώ, με μηδαμινές γνώσεις της ψυχιατρικής επιστήμης, βρήκα κι έμαθα ότι κάθε αυταπάτη διαγιγνώσκεται ως αυταπάτη γιατί χαρακτηρίζεται από:
-τη Βεβαιότητα. Ο αυταπατώμενος είναι βέβαιος για τον εαυτό του, κι επομένως και γι’ αυτό που πιστεύει· και φαίνεται ότι εδώ δεν πρόκειται απλώς για τη γνωστή απόλυτη σιγουριά του ηλίθιου. Όχι. Δεν είμαι σε θέση να εντοπίσω ακριβώς τη διαφορά, πάντως όσοι πέφτουν θύματα αυταπάτης είναι (λέει η επιστήμη) απόλυτα σίγουροι γι’ αυτό που πιστεύουν, όσο ισχυρή και λογική και να είναι η απόδειξη περί του εναντίου.
-το Αδιόρθωτο. Το θύμα της αυταπάτης δεν θα πάψει να πιστεύει αυτό που πιστεύει, ακόμα κι αν ορθώνονται μπροστά του βουνά ολόκληρα από συντριπτικές αποδείξεις για το ότι αυτό που πιστεύει δεν υπάρχει.
-το Αδύνατο. Εδώ το θέμα αποκτά αυξημένο ενδιαφέρον όταν πρόκειται για αυταπάτες ατόμων που κρατούν στα χέρια τους τις τύχες πάρα πολλών άλλων – όπως λ.χ. η κυβέρνησή μας κι εμείς. Αυτός λοιπόν που «έπαθε» αυταπάτη φέρει μιαν ακλόνητη πεποίθηση για κάτι που όχι μόνο δεν είναι αληθινό, αλλά είναι και, κατά γενική ομολογία, αδύνατον να είναι αληθινό. Είναι δηλαδή απίστευτο. Εδώ εμφανίζονται (πάντα κατά την ψυχιατρική) και κάποιες υποκατηγορίες που χαρακτηρίζονται ως Οι Περίεργες Αυταπάτες: λ.χ. ότι η γη, δεν πα να λένε οι άλλοι, είναι το κέντρο του σύμπαντος, ή ότι οι διεθνείς αγορές χορεύουν στο ρυθμό ενός οργάνου που αποκαλείται νταούλι και παίζεται σε μια μικροσκοπική χρεοκοπημένη χώρα από μιαν ομάδα αμόλυντων από χρηματοοικονομικές ίντριγκες ιθαγενών.
Οι Μορφές Αυταπάτης είναι φυσικά ποικίλες και έχει γίνει προσπάθεια καταγραφής τους από πολλούς ειδικούς (π.χ. από τον Καρλ Γιάσπερς, για να ρίξω κι ένα όνομα), καθώς η αναγνώριση της κάθε ιδιαίτερης περίπτωσης οδηγεί σε πολύ χρήσιμα συμπεράσματα. Υπάρχουν λ.χ.:
-Αυταπάτες Ελέγχου/Συνωμοσίας: σ’ αυτήν την περίπτωση νομίζουμε ότι κάποιος άλλος (λ.χ. «Οι Ξένοι») μας ελέγχει, ή ακούει τις σκέψεις μας, ή μας βάζει σκέψεις – ας πούμε, ψεκάζοντάς μας.
- Αυταπάτες Αντικατάστασης: εδώ ο αυταπατώμενος θεωρεί ότι κάποιος γνωστός και οικείος αντικαταστάθηκε από άγνωστες δυνάμεις και εμφανίζεται πλέον με μιαν άλλη μορφή που μπορεί να είναι γνωστή (π.χ. ζώο) ή άγνωστη, όπως «γερμανοτσολιάς», «τσολάκογλου», «νεοφιλελεύθερος», κ.λπ.
- Αυταπάτη του Έρωτα: είναι ίσως η πιο ευχάριστη, και μακάρι να τη μοιραζόμασταν όλοι. Σ’ αυτή την περίπτωση μπορείς, λ.χ., να τουιτάρεις σε αγαπημένη τηλεπερσόνα ότι σήμερα είναι πολύ όμορφη και λατρεύεις αυτό που φόρεσε ειδικά για σένα.
Ιδιαίτερη ανησυχία μου προκάλεσε μια άλλη υποκατηγορία αυταπατών, οι Σπάνιες. Τέτοια είναι η αυταπάτη ότι διάφοροι άνθρωποι ολόγυρά μας έχουν γίνει Ένας: σαν ας πούμε να έχουν όλοι μεταμορφωθεί στον Μέσο Άνθρωπο, αυτόν που δεν διαφέρει, δεν προκαλεί με δεξιότητες και αριστείες, δεν έχει περίεργες φιλοδοξίες για επιχειρηματικότητες και ιδιωτικές πρωτοβουλίες και γενικά δεν επιθυμεί τίποτε άλλο από το να είναι δημόσιος υπάλληλος. Σπάνια επίσης θεωρείται η Αυταπάτη της Ενοχής/Αμαρτίας: υπό την επήρειά της ο αυταπατώμενος θεωρεί ότι είναι υπεύθυνος για κάτι, και πρέπει να τιμωρηθεί. (Αυτή μ’ ανησυχεί περισσότερο, γιατί δεν μπορώ παρά ν’ αναρωτηθώ πόσοι άλλοι πρέπει να τιμωρηθούν μαζί του, και μέχρι πότε; )
Ιδιαίτερη μνεία πρέπει νομίζω να γίνει στην Αυταπάτη του Μεγαλείου. Εδώ τα πράγματα είναι απλά: ο αυταπατώμενος είναι θεότητα, έχει ιδιαίτερες δυνάμεις, σπάνιες ικανότητες, κρυμμένα ταλέντα, κι επομένως μπορεί να κάνει τα πάντα: να μιλά σε όποια γλώσσα θέλει, να λέει ό,τι θέλει, να αλλάζει όσα λέει. Δεν ξέρω γιατί, αλλά τώρα σκέφτηκα ότι σ’ αυτήν την υποκατηγορία μπορεί κάποιος, για παράδειγμα, να φοράει σε ασυνήθιστες περιστάσεις ειδικά γυαλιά ηλίου –δηλαδή κανονικά και συνηθισμένα γυαλιά ηλίου (πάντα χρήσιμα αν είσαι ξενυχτισμένος, ή ο Bono, ή μυστικός πράκτορας), που όμως για τον αυταπατώμενο εκφράζουν με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο το ότι είναι θεότητα: ο cool, ο πιο cool που έγινε ποτέ. Μπορεί παράλληλα να πιστεύει ότι τα γυαλιά αυτά βγάζουν φωτογραφίες, ακινητοποιούν εχθρούς, βλέπουν με ακτίνες λέιζερ, σκοπεύουν μυστικούς στόχους, εκπέμπουν μυστικές γνώσεις, εντοπίζουν τι βρίσκεται μέσα σε κρυμμένες τσέπες και γενικά κρύβουν τη τρομερή δύναμη που εκλύεται από το γυμνό του βλέμμα
Όλα αυτά λοιπόν, με προβλημάτισαν πάρα πολύ. Γιατί οι πολιτικοί καμιά φορά πρέπει να λένε ψέματα – οι μεγάλοι πολιτικοί μάλιστα κατά περιόδους επιβάλλεται να λένε. Αλλά να αυταπατώνται; Πιέζω το μυαλό μου να σκεφτώ έναν μεγάλο πολιτικό που δήλωσε πως αυταπατήθηκε, και δεν τα καταφέρνω. Γι’ αυτό τελικά, επιλέγω να πιστέψω ότι ο πρωθυπουργός κι η κυβέρνησή μας ναι, μας είπαν ψέματα. Το προτιμώ, για τη δική μου ψυχική υγεία. Γιατί αυτή η εκδοχή είναι πολύ πιο καθησυχαστική και σπλαγχνική, για κείνους και για μένα, από το απείρως τρομακτικότερο ότι «έπαθαν» αυταπάτη. Γιατί το ίδιο το θύμα της αυταπάτης μπορεί ενδεχομένως να ζει ευτυχισμένο μέσα στους μαγικούς της κόσμους, αλλά οι υπόλοιποι που δεν τη μοιράζονται, οι υπόλοιποι του αληθινού κόσμου ζούνε, πρωθυπουργέ μου, μέσα σε μιαν ατέλειωτη και ανατριχιαστική ψυχεδέλεια.
[1] Από το τραγούδι «Μπολέρο» του Β. Παπακωνσταντίνου
