Το κοινωνικό φύλο για χρόνια δεν απασχολούσε τους σύγχρονους μελετητές του εθνικισμού, οι περισσότεροι εκ των οποίων είναι άντρες. Ακόμα όμως και στην περίπτωση της Λάια Γκρίνφελντ, της σημαντικότερης ίσως γυναικείας μορφής της βιβλιογραφίας, η κοινωνική θέση των φύλων θεωρήθηκε άσχετη με το θέμα. Η αναπαραγωγή του εθνικού προτύπου, επιβεβλημένη για την ταυτότητα του έθνους, ανέκαθεν αναφερόταν στις αστικές ελίτ που φρόντιζαν να διαδώσουν την εθνικιστική ιδεολογία στις μάζες και όχι στη βιολογική αναπαραγωγή, η οποία ουσιαστικά εξασφάλιζε την συνέχεια του έθνους. Από την άλλη, οι φεμινίστριες άργησαν να ερμηνεύσουν τον ρόλο της γυναίκας στο εθνικό κράτος, καθώς η θεωρία τους είχε ως βάση την παγκόσμια γυναικεία εμπειρία και το «ως γυναίκα, δεν έχω πατρίδα» της Βιρτζίνια Γουλφ (1938: 109).
Οι δύο αυτοί κλάδοι της κοινωνικής επιστήμης σταμάτησαν σταδιακά να αγνοούν ο ένας τον άλλο και έτσι, τη δεκαετία του 1980, άρχισε για πρώτη φορά να ερευνάται η σημασία της γυναικείας παρουσίας στις διάφορες θεωρίες περί εθνικισμού. Αρχικά, παρατηρήθηκε πως γυναικείες μορφές χρησιμοποιήθηκαν ως εθνικά σύμβολα, τόσο σε περιπτώσεις εθνικού, όσο και πολιτικού εθνικισμού. Η Μαριάν, για παράδειγμα, έγινε το σύμβολο της Γαλλικής Επανάστασης, ενώ στα δικά μας μέρη η εικόνα της κύπριας κλαμένης μάνας κουβάλησε πάνω της όλο το εθνικό τραύμα της εισβολής. Η γυναίκα, στο ρόλο της μάνας ή της συζύγου, ταυτίστηκε με την πατρίδα, δίνοντάς της ένα γνώριμο, εύθραυστο πρόσωπο για το οποίο οι στρατιώτες μπορούσαν ευκολότερα να θυσιάσουν τη ζωή τους.
Παράλληλα, οι γυναίκες παίζουν το ρόλο της ψυχής του έθνους, καθώς είναι εκείνες που γεννούν και διαπαιδαγωγούν τις επόμενες γενιές. Ως αποτέλεσμα, οι γυναίκες και τα παιδιά –τα «γυναικόπαιδα», «womenandchildren», ως μια οντότητα, όπως αναφέρει η CynthiaEnloe (1990)– είναι οι πρώτοι που πλήττονται σε έναν πόλεμο, καθώς είναι φορείς της πολιτικής, πολιτιστικής και θρησκευτικής παράδοσης του έθνους. Μάλιστα, ο βιασμός γυναικών και κοριτσιών σε κατακτημένα εδάφη συμβαίνει γιατί οι νικητές θεωρούν πως τα σώματα των συζύγων και των κορών των ηττημένων τούς ανήκουν. Τα χρησιμοποιούν για να τσακίσουν τους στρατιώτες, σπάζοντας τη συνεκτικότητα του έθνους, αλώνοντας την ψυχή των κατακτημένων.
Ο βαρύς αυτός συμβολισμός που ακολουθεί τις γυναίκες τις μετατρέπει άμα τη γεννήσει τους σε θύματα. Είναι αθώες, αγνές και «proper», χωρίς πάθη και βίαια ένστικτα. Είναι σημαντικές, γιατί πρέπει να προστατευθούν πάση θυσία. Η ουσιαστική τους, δηλαδή, συμβολή σε μια κοινωνία ετεροκαθορίζεται, περιορίζεται αυτόματα από όσα δεν μπορούν να κάνουν. Η διαφοροποίηση είναι παρέκκλιση από τον «φυσικό ρόλο» της γυναίκας και γι’ αυτό αποδοκιμάζεται από την πατριαρχική κοινωνία. Στη νεολαία του Χίτλερ (η ναζιστική Γερμανία αποτελεί το πιο ακραίο παράδειγμα εθνικού εθνικισμού) τα αγόρια και τα κορίτσια ζούσαν με βάση διαφορετικά ρητά: τα αγόρια έπρεπε «να ζουν πιστά, να πολεμούν γενναία, να πεθαίνουν γελώντας», ενώ τα κορίτσια «να είναι πιστές, να είναι αγνές, να είναι Γερμανίδες» (ClaudiaKoonz, 1986). Για κάποιους, η υποχρεωτική στρατιωτική θητεία των γυναικών σπάει τον καθορισμένο ρόλο τους μέσα στο έθνος-κράτος, καθώς τους επιτρέπει να σώσουν την πατρίδα τους, να πολεμήσουν και να πεθάνουν όπως και οι άντρες, αν χρειαστεί. Με αυτόν τον τρόπο διεκδικούν έναν ισότιμο ρόλο μέσα στην εθνική κοινωνία.
Θα μπορούσε να ισχύει κάτι τέτοιο; Θεωρητικά ναι. Ωστόσο τα πραγματικά στοιχεία δείχνουν το αντίθετο: Το 2011 αποκαλύφθηκε πως το 25% των γυναικών που υπηρετούσαν στον αμερικανικό στρατό έχουν πέσει θύματα σεξουαλικής βίας. Ακόμα και σήμερα, στο Νταρφούρ, ο βιασμός χρησιμοποιείται ως πολεμικό όπλο, ενώ οι γυναίκες που εκτελούν εντολές για βασανισμούς που αποκαλύπτονται, όπως η LynndieEngland στο Ιράκ, αντιμετωπίζονται δημόσια ως τέρατα, παρά το γεγονός ότι ο βαθμός ιεραρχίας τους δεν θα επέτρεπε να έχουν δώσει οι ίδιες τις εντολές. Με άλλα λόγια, μπορεί οι γυναίκες να πολεμούν και να πεθαίνουν ακριβώς όπως και οι άντρες στρατιώτες, αλλά ο πυρήνας του στρατού παραμένει αυστηρά πατριαρχικός.
Αυτή τη στιγμή, η στράτευση και για τα δύο φύλα είναι υποχρεωτική στην Νορβηγία και στο Ισραήλ, ακόμα και σε περίοδο ειρήνης. Στη Νορβηγία, ο αντίστοιχος νόμος ψηφίστηκε πέρυσι και δεν έχει ακόμα εφαρμοστεί, με τη χώρα να γίνεται το πρώτο μέλος της ΕΕ και του ΝΑΤΟ που στέλνει και τα δύο φύλα σε στρατιωτική θητεία. Το Ισραήλ είναι μια εντελώς διαφορετική ιστορία. Η υποχρεωτική θητεία για τις γυναίκες καθιερώθηκε τον Αύγουστο του 1948, μόλις τρεις μήνες μετά την αναγνώριση του κράτους του Ισραήλ. Η απόφαση είχε θρησκευτικές βάσεις, καθώς στην εβραϊκή θρησκεία η γυναίκα είναι ο θεματοφύλακας της πίστης και του έθνους, οπότε είναι δικό της χρέος να το προασπίσει, ειδικά όταν υπάρχει κίνδυνος – οι Εβραίοι είχαν μόλις βιώσει την εμπειρία του Ολοκαυτώματος.
Αντίθετα, σε πάνω από 100 χώρες στον πλανήτη, ανάμεσά τους οι περισσότερες χώρες της Δύσης, όπως το Βέλγιο, η Γερμανία, η Γαλλία, η Ιταλία, η Ισπανία, η Αυστραλία και οι ΗΠΑ, έχουν θεσπίσει την εθελοντική θητεία για άντρες και γυναίκες. Παραδόξως ίσως για πολλούς, την επιλογή αυτή ακολουθούν και δύο «επικίνδυνοι» γείτονες: η Αλβανία και η πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας. Καμία φορά, σε εκπλήσσει πόσο πίσω μπορεί να βρίσκεται η φαινομενικά ανεπτυγμένη, δυτική Ελλάδα.
Εύλογα κάποιος θα ρωτήσει: Τα εγκλήματα κατά των γυναικών στη διάρκεια της στράτευσης είναι λιγότερο σημαντικά αν η θητεία τους είναι επιλεγμένη από τις ίδιες; Προφανώς όχι. Όμως ο εθελοντικός στρατός αντιμετωπίζεται ως ευκαιρία εργασίας και, σε αυτή την περίπτωση, οι ανισότητες και τα σεξουαλικά εγκλήματα δεν γλασάρονται ιδεολογικά ως εθνικό καθήκον, δεν κρεμιούνται περήφανα στο πέτο κανενός πατριώτη.
Αλλά αυτά, είπαμε, είναι για μια άλλη χώρα.
Βιβλιογραφία:
Enloe, C. (1990), “Womenandchildren: making feminist sense of the Persian Gulf crisis”, Village Voice, 19 (2)
Koontz, Cl. (1986), Mothers in the Fatherland: Women, the Family and Nazi Politics, London: Jonathan Cape
Woolf, V. (1938), Three Guineas, New York: Harbinger Books
Yuval-Davis, N. (1997), Gender and Nation, London: Sage
Yuval-Davis, N., Floya A. (eds) (1989), Woman-Nation-State, London: Macmillan
https://www.hrw.org/news/2015/02/11/sudan-mass-rape-army-darfur
http://europe.newsweek.com/militarys-secret-shame-66459?rm=eu
