Η ιστορία στη ζυγαριά

Έρχονται κάποιες στιγμές στην ζωή που κάνεις και λες πράγματα που δεν πίστευες ποτέ ότι θα κάνεις και θα πεις. Για μένα μια τέτοια στιγμή ήρθε σήμερα που αναγκάζομαι να υπερασπιστώ τον Νίκο Φίλη.

Όταν είπα στον επιβλέποντα καθηγητή μου στο Εδιμβούργο ότι θέλω να ασχοληθώ με τους «PonticGreeks» και του αφηγήθηκα τα τι και πώς της γενοκτονίας, με κοίταξε με αμηχανία. «Μα δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα», προσπάθησε να μου εξηγήσει με την ευγένεια ενός Βρετανού που από την μία θέλει να φανεί politically correct και από την άλλη δεν μπορεί να μην αμφισβητήσει το εξωφρενικό πράγμα που ακούει. Την αμηχανία του την είχα ξαναζήσει μέσα στην τάξη, κάθε φορά που οι ξένοι συμφοιτητές μου έλεγαν «Macedonia» και εννοούσαν την ΠΓΔΜ. Μην και νιώσω άβολα, μην ενοχληθώ - ποιoς ξέρει τι περιπτώσεις Ελλήνων του ‘χουν τύχει του ανθρώπου κατά καιρούς και φυλάγεται.

Τον ορισμό και το περιεχόμενο της λέξης γενοκτονία αναλύει εξαιρετικά ο Αντύπας Καρίπογλου, εξηγώντας το πιο δυσνόητο κομμάτι του, την πρόθεση. Δεν αρκεί απλά να σκοτώσεις κάποιον για να προβείς σε πράξη γενοκτονίας, πρέπει να τον σκοτώσεις με απώτερο σκοπό να αφανίσεις από προσώπου γης όλους εκείνους που του μοιάζουν. Αυτό έχει αναγνωρισμένα συμβεί στο Ολοκαύτωμα (το οποίο περιλαμβάνει Εβραίους, Ρομά και Σλάβους), στο Ανατολικό Τιμόρ το 1976, στην Καμπότζη το 1975-1979, στην Γουατεμάλα το 1981-1983 και, πιο γνωστά, στη Ρουάντα το 1994 και στο Νταρφούρ (2003-σήμερα). Πριν τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, μόνο μια γενοκτονία θεωρείται ότι μπορεί να αποδειχθεί επιστημονικά (από ανεξάρτητους ιστορικούς, δηλαδή, οι οποίοι ερευνούν εκτενώς «αντικειμενικές» πηγές) και αυτή είναι η γενοκτονία των Αρμενίων το 1915, όταν δολοφονήθηκαν περίπου 2 εκατομμύρια Αρμένιοι, το μισό του αρμένικου πληθυσμού της τότε Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ακόμα όμως και σε αυτήν την περίπτωση, η νομική απόδειξη της γενοκτονίας ήταν εξαιρετικά δύσκολη.

Ο Νίκος Φίλης έχει δίκιο να μιλάει για «εθνοκάθαρση» (ethnic cleansing) στην περίπτωση των Ποντίων. Στο ευρύ κοινό κάτι τέτοιο ακούγεται υποτιμητικό, γιατί δεν συνοδεύεται από το βαρύ παρελθόν της γενοκτονίας, όμως δεν είναι. Η εθνοκάθαρση είναι αιματηρή και ανατριχιαστική, σε καμία περίπτωση λιγότερο φρικτή από την γενοκτονία. Ως όρος δημιουργήθηκε για να εξηγήσει τις ακρότητες του γιουγκοσλαβικού εμφυλίου και περιλαμβάνει την βίαιη μετακίνηση πληθυσμών με σκοπό τη φυλετική ομοioγενοποίηση μιας συγκεκριμένης περιοχής[1]. Όταν λέμε «βίαιη» εννοούμε στρατηγικά σχεδιασμένες σφαγές, ομαδικούς βιασμούς, απειλές, στρατιωτικές επιθέσεις και ομαδικές απελάσεις, εγκλήματα δηλαδή κατά της ανθρωπότητας. Η διαφορά της εθνοκάθαρσης από την γενοκτονία και αυτή που ουσιαστικά ξεχωρίζει τα δύο σε νομικό επίπεδο είναι το είδος της πρόθεσης. Αν απώτερος στόχος των εγκλημάτων είναι ο εκτοπισμός και όχι ο αφανισμός, τότε μιλάμε για εθνοκάθαρση και είναι αυτό που τόσο φοβόμαστε να πούμε για την περίπτωση των Ποντίων.

Οι αριθμοί των θυμάτων, η ταυτότητά τους (για ποιά «γενοκτονία» μιλάμε τελικά, των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ή των Ποντίων;), η έλλειψη επαρκών πηγών και η υποκειμενικότητα των μαρτυριών είναι προβλήματα[2]  που καθιστούν αδύνατη την αναγνώριση της γενοκτονίας των Ποντίων από οποιονδήποτε αρμόδιο διεθνές οργανισμό (όχι, η Διεθνής Ένωση Μελετητών Γενοκτονίας δεν μετράει). Ένα είναι σίγουρο: οι ερευνητές της γενοκτονίας των Αρμενίων, για να μπορέσουν να υποστηρίξουν την θέση υπέρ της, χρησιμοποιούν την περίπτωση των Ελλήνων της Μικράς Ασίας (συμπεριλαμβανομένων και των περιοχών του Πόντου) για να εξηγήσουν την αντίθεση. Οι μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν εναντίον και των δύο μειονοτήτων ήταν ίδιες, ωστόσο οι Αρμένιοι δεν είχαν μια μητέρα-χώρα να τους υπερασπιστεί, στην οποία οι Νεότουρκοι θα έπρεπε έπειτα να λογοδοτήσουν. Αντίθετα, στην περίπτωση των Ελλήνων η μητέρα-χώρα υπήρχε και είχε μάλιστα αναπτύξει ενισχυμένα εθνικιστικά αντανακλαστικά[3]. Οι Νεότουρκοι φοβούνταν ότι αν οι πληθυσμοί της Μικράς Ασίας και του Πόντου αφανίζονταν εντελώς, οι Έλληνες θα απαντούσαν πολεμικά ή, χειρότερα, με αντίποινα στους μουσουλμανικούς πληθυσμούς της Θράκης. Οι συνθήκες, επομένως, καθιστούν λογικά αδύνατη μια ποντιακή γενοκτονία.

Ποιοί είναι οι πραγματικοί λόγοι για τους οποίους η Ελλάδα δεν θέλει να αποδεχτεί τον όρο εθνοκάθαρση και κυνηγά την αναγνώριση της γενοκτονίας; Φυσικά, οι επανορθώσεις. Σε περιπτώσεις γενοκτονίας, οι επιζώντες, εκτός από χρηματική αποζημίωση,  μπορούν να διεκδικήσουν το δικαίωμα, αν το θελήσουν, να επιστρέψουν στα σπίτια από τα οποία ξεριζώθηκαν. Κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί και στην εθνοκάθαρση (με λιγότερες πιθανότητες επιτυχίας, λόγω της νομικής ρευστότητας του όρου), ωστόσο στην περίπτωση Ελλάδας-Τουρκίας υπάρχει η Συνθήκη της Λωζάννης, η οποία «επιλύει» τις περιπτώσεις εθνοκάθαρσης από το 1914 μέχρι το 1922 μέσω της αμοιβαίας συμφωνίας των δύο χωρών για μετακίνηση πληθυσμών[4] και επομένως αποκλείει εντελώς πρωτοβουλίες για διεκδίκηση εδαφών. Η Συνθήκη υπό μία έννοια «κουκούλωσε» όλες τις ακρότητες, καθώς ούτε οι Τούρκοι μπορούν να διεκδικήσουν επανορθώσεις από την προέλαση του ελληνικού στρατού πέρα από την Ζώνη της Σμύρνης, όπως αυτή ορίστηκε στην Συνθήκη των Σεβρών. Ωστόσο, αν η γενοκτονία αναγνωριστεί διεθνώς, οι Πόντιοι απόγονοι θα μπορέσουν ευκολότερα να επιχειρηματολογήσουν υπέρ της επιστροφής τους στα προγονικά εδάφη.

Ο άλλος λόγος για τον οποίο η τυπολογία είναι τόσο σημαντική είναι, βεβαίως, ο ασίγαστος εθνικισμός των Ελλήνων. Η εθνική αφήγηση μιας γενοκτονίας από τον ιστορικό εχθρό συντηρεί τον ρόλο του θύματος της τουρκικής αγριότητας, με τον οποίο οι Έλληνες κατάφεραν να χτίσουν την εθνική τους ταυτότητα. Τα μοντέρνα κράτη στήριξαν την δημιουργία τους πάνω σε μύθους, οι οποίοι δημιουργούν ισχυρούς δεσμούς ανάμεσα στο έθνος και στον ιστορικό του τόπο. Ο τόπος αυτός γίνεται το μυθικό τοπίο (mythscape) στο οποίο η ιστορία λαμβάνει χώρα και, κατ’ επέκταση, μέσω της κατασκευής της ιστορικής μνήμης, αποδεικνύεται η μακροβιότητα του έθνους αυτού καθ’ αυτού[5]. Η ιστορική μνήμη των Ελλήνων συνδέεται βαθιά με τάχα αλύτρωτες πατρίδες, οι οποίες έχουν πάψει από χρόνια να μας ανήκουν. Κάποια στιγμή, ωστόσο, πρέπει να ξυπνήσουμε. Δεν μπορούμε να δημιουργήσουμε μια νέα Βυζαντινή Αυτοκρατορία και, επιτέλους, δεν μπορούμε να είμαστε πάντα οι κατατρεγμένοι και οι αθώοι, αυτοί στους οποίους χρωστούν και όχι αυτοί που χρωστάνε.

Κανείς δεν αμφισβητεί τον πόνο και το τραύμα με το οποίο μεγάλωσαν γενιές και γενιές Ποντίων, ούτε τη βαναυσότητα των διωγμών τους - φαντάζομαι ούτε ο ίδιος ο Φίλης. Και βέβαια, ο όρος εθνοκάθαρση δεν κάνει την τραγωδία τους μικρότερη, ούτε λιγότερο σημαντική. Γιατί επιλέγουν να βάλουν την ιστορία τους στο ζύγι; Μόνο οι ίδιοι το ξέρουν. Αυτό δεν σημαίνει ότι αυτό πρέπει να κάνει το επίσημο κράτος. Εν αρχή είναι η αλλαγή του αντιρατσιστικού και η αποποινικοποίηση της αντίθετης άποψης για τις γενοκτονίες αυτές που είναι αναγνωρισμένες μόνο από την ελληνική Βουλή, χωρίς διεθνές έρεισμα. Να δούμε αν η σημερινή κυβέρνηση έχει τα κότσια να το κάνει. Αν κρίνουμε από τον τρόπο με τον οποίο άφησε τον υπουργό της εκτεθειμένο, μάλλον η ελπίδα είναι μάταιη.