Οι οικονομικές κρίσεις θεωρούνται από πολλούς πολιτικούς οικονομολόγους ευνοϊκές περίοδοι για την προώθηση μεταρρυθμίσεων καθώς αποκαλύπτουν τις αδυναμίες του οικονομικού συστήματος, την στιγμή που τα άδεια ταμεία του κράτους δεν επιτρέπουν την άσκηση ανέξοδης, πλην όμως άφρονος, φιλολαϊκής πολιτικής. Ωστόσο, η πλούσια ιστορική εμπειρία κυβερνήσεων που επιχείρησαν να εφαρμόσουν φιλόδοξα προγράμματα μεταρρυθμίσεων δεν επιβεβαιώνει την παραπάνω υπόθεση. Ιδιαίτερα στις περιπτώσεις κρατών όπως η Ελλάδα, όπου πρέπει να τροποποιήσουν θεσμούς, πρακτικές και αντιλήψεις σε ευρεία κλίμακα, μεταβάλλοντας ουσιαστικά τους «κανόνες του παιχνιδιού».
Στην πραγματικότητα το πολιτικό μας σύστημα καλείται να περάσει μια δοκιμασία αντίστοιχη με εκείνη των «οικονομιών σε μετάβαση» των πρώην κοmμουνιστικών κρατών. Ανάμεσα στις καθοριστικές προϋποθέσεις για την επιτυχή μετάβαση ξεχωρίζουν οι παρακάτω:
- Διοικητική ικανότητα. Η δημόσια διοίκηση πρέπει να έχει την επάρκεια να σχεδιάσει και την κουλτούρα να εφαρμόσει αποτελεσματικά τις κατάλληλες πολιτικές. Δυστυχώς, η χώρα μας υστερεί σε όλους τους σχετικούς δείκτες. Είναι ενδεικτικό ότι, οι μεταρρυθμίσεις «πρώτης γενιάς» (δηλαδή πρώτου επιπέδου ρυθμίσεις, όπως η φορολογία) προχώρησαν χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία. Μάλιστα, στις έξι πρώτες αξιολογήσεις του 1ου Μνημονίου, η χώρα κατέγραψε επιδόσεις αντίστοιχες με αυτές της Πορτογαλίας και καλύτερες από εκείνες της Ιρλανδίας. Αντίθετα, οι περισσότερο σύνθετες μεταρρυθμίσεις «δεύτερης γενιάς» βάλτωσαν και εγκαταλείφτηκαν.
- Πολιτική ηγεσία με όραμα. Είναι απόλυτα κρίσιμη η ύπαρξη ηγεσίας που να μπορεί να διαμορφώσει ένα ολοκληρωμένο μεταρρυθμιστικό σχέδιο και να κινητοποιήσει ανάλογα το πολιτικό σώμα. Δυστυχώς η σημερινή κυβέρνηση, ιδεολογικά και προγραμματικά, βρίσκεται στον αντίποδα κάθε μεταρρυθμιστικής παρέμβασης και σε αυτό εκπαίδευσε το κομματικό της ακροατήριο τα χρόνια της κρίσης. άλλωστε, η (κατανοητή) επιλογή των ΑΝΕΛ ως κυβερνητικού εταίρου είναι ενδεικτική των προθέσεων της. Συναφές είναι ακόμη το ζήτημα της «τεχνο-πολιτικής», δηλαδή της στελέχωσης των θέσεων κυβερνητικής ευθύνης με πρόσωπα που διαθέτουν την απαιτούμενη τεχνοκρατική γνώση, πεδίο όπου η σύνθεση της νέας κυβέρνησης δεν αφήνει πολλά περιθώρια αισιοδοξίας.
- Πολιτική συναίνεση και κοινωνική υποστήριξη. Είναι αναγκαία η ανακατανομή των βαρών της οικονομικής προσαρμογής καθώς καταγράφεται αρνητική συσχέτιση ανάμεσα στην υποστήριξη ενός μεταρρυθμιστικού προγράμματος και την οικονομική ανισότητα. Ωστόσο, η κυριαρχία των πολυάριθμων προσοδοθηρικών ομάδων παρεμποδίζει μία κοινωνικά δίκαιη και πολιτικά αποτελεσματική εφαρμογή του προγράμματος προσαρμογής. Τέλος, κρίσιμος είναι ο ρόλος των κυρίαρχων αντιλήψεων. Αντίθετα με την ανατολική Ευρώπη όπου το κομμουνιστικό σύστημα είχε απολέσει τη νομιμοποίησή του καιρό πριν από την κατάρρευσή του, η ελληνική κρίση υπήρξε για το κοινωνικό σώμα μία μάλλον απρόσμενη εξέλιξη, μία αναπάντεχη διάψευση των προσδοκιών και απαιτήσεων που είχαν αδικαιολόγητα καλλιεργηθεί από το πολιτικό προσωπικό. Άλλωστε, η λανθασμένη άποψη πως «το μνημόνιο έφερε την κρίση» (και όχι το αντίστροφο) παραμένει διαδεδομένη ακόμη και σήμερα.
Συμπερασματικά, είναι υπαρκτός ο κίνδυνος να μείνουν μετέωρες οι μεταρρυθμίσεις καθώς το πολιτικό μας σύστημα δεν διαθέτει μια πολιτική ηγεσία ικανή να τις προωθήσει, μια διοικητική μηχανή κατάλληλη να τις εφαρμόσει και ένα κοινωνικό σώμα πρόθυμο να τις υποστηρίξει. Μία άλλη πολιτική ισορροπία είναι απαραίτητη.
