”Man is the only animal for whom his own existence is a problem which he has to solve”
O Έριχ Φρομ υπογραμμίζει σε λίγες λέξεις την αναγκαία αδυναμία του ανθρώπινου αυτοπροσδιορισμού. Η ύπαρξη του ανθρώπου ως διαγραμματική απεικόνιση σε σχέση με το ιστορικό σημείο στο οποίο βρίσκεται γεννοβολά παραπάνω ίσως παρακλάδια από όσα μπορεί να χαρτογραφήσει ένας νους. Και τούτο γιατί, πρώτα απ’ όλα, θα έπρεπε να ορίσει κανείς τη θέση του στην ιστορία. Βήμα πρώτο θα ήταν να αποφασίσει πώς θέλει να αντικρίσει την Ιστορία, καθότι αν αρκείται κανείς να την αποδεχθεί ως ένα αποκλειστικά μελλοντικό προς μελέτη αντικείμενο, τότε κάποια από τα μονοπάτια σβήνουν. Από τη στιγμή, όμως, που ως άνθρωπος θα αναλάβει το ρόλο του ως δρώντα και επιδρώντα στην ιστορική ροή, τότε θα πρέπει να είναι έτοιμος και να αντιμετωπίσει την πολυωνυμική σχέση της ύπαρξης του με την εκάστοτε θέση του στην τρέχουσα κοινωνική ηλικία. Περιληπτικώς, ο άνθρωπος καλείται είτε να επιλέξει το ‘ιστορικό’ χωράφι το οποίο θα πρέπει να καλλιεργηθεί, είτε να αρκεστεί σε ό,τι του αφήσει ο κλήρος.
Το δεύτερο σημείο είναι η εκμετάλλευση του υπό αμφισβήτηση δικαιώματος του αυτοπροσδιορισμού (υπό αμφισβήτηση καθώς το δικαίωμα αυτό, είναι ένα πλεονέκτημα του δυτικού ‘ανεπτυγμένου κόσμου της προόδου’, που ακόμα και εδώ το δικαίωμα αυτό μοιάζει ελεγχόμενο). Είτε ατομικά είτε ως κοινωνικές ομάδες οι άνθρωποι έχουν χρέος στην πραγματικότητα να ορίσουν την ύπαρξή τους, να ορίσουν τη δράση τους στα πλαίσια του προαναφερθέντος ιστορικού πλαισίου. Αναλόγως της πρώτης απόφασης, ο υπαρξιακός μας προσδιορισμός στο σημείο αυτό γίνεται με μεταβλητό συντελεστή δυσκολίας, καθώς θα πρόκειται για δυναμική διαδικασία μιας που θα περιλαμβάνει τον αυτοκαθορισμό παράλληλα με αυτο- ή εταιρο-μεταβαλλόμενα κοινωνικά όρια. Αυτή τη φορά, δηλαδή, ο άνθρωπος θα πρέπει να επιλέξει αν στο υπάρχον χωράφι θα θέλει να είναι ο θεριστής ή το βόδι.
Ανεμπόδιστα και αβίαστα εισβάλλουν ως βασικές παράμετροι του γραφήματος αυτού έννοιες της ελευθερίας και της ηθικής, παράμετροι εξόχως συνδεδεμένες. Θα ήταν θεαματικό λάθος να αγνοήσει κανείς τη διαδραστική σχέση ανθρώπου, ελευθερίας και ηθικής. Σε αρχικό πλάνο μοιάζουμε να αμελούμε το δισδιάστατο χαρακτήρα της ελευθερίας, δηλαδή τον ποιοτικό πέραν του ποσοτικού. Όπως μας θυμίζει ο Φρομ και όπως θα έπρεπε να μας θυμίζουν παλαιά, πρόσφατα και σύγχρονα ιστορικά στιγμιότυπα, η ελευθερία δεν είναι έργο προς συντήρηση. Ο άνθρωπος δε θα έπρεπε να αρκεστεί αλλά ούτε θα έπρεπε να πιστέψει σε μια στάσιμη θεμελιακή θέσπιση της ελευθερίας, αλλά να αναζητά διαρκώς νέες μορφές ελευθερίας. Παραδόξως δε, οι νέες μορφές ελευθερίας γίνονται όλο και πιο επιτακτικές, όσο βρισκόμαστε σε πιο πρόσφατα χρονικά ύδατα, καίτοι οι εποχές αυτές φαντάζουν πιο ‘ελεύθερες’. Θα μπορούσε κανείς, λοιπόν, να ενστερνιστεί την άποψη ανάγκης απελευθέρωσης από την τρέχουσα ελευθερία και διαρκή εξέλιξη και ανασύσταση ελευθεριών που καθιστούν τον άνθρωπο ικανό να κατανοήσει τον εαυτό του και να μπορέσει άνευ φόβου και οκνηρίας να εναποθέσει την τύχη και πίστη του στον δικό του αυτόκτιστο ή έστω στον εθελουσίως πλέον εταιρότροφο εαυτό του. Τα ίδια δε ισχύουν και σε κοινωνικό επίπεδο.
Με τη σειρά της η ελευθερία - και η οποιαδήποτε διαδικασία ανάπτυξής της - εξαρτάται αναμφιβόλως από τα ήθη της εκάστοτε κοινωνίας, στα οποία η ίδια ίσως επέτρεψε να αναπτυχθούν. Το γεγονός αυτό ερμηνεύει ξεκάθαρα την αλληλένδετη σχέση τους. Κι ενώ το ζήτημα της ηθικής είναι ικανό να αποτελέσει μονάχο του αστείρευτη πηγή ανάλυσης, η κάνουλα θα μπορούσε να κλείσει σύντομα εκεί που οι διαφωνίες αιώνων τέμνονται προς χάριν ημών, των κοινωνιών του τώρα και της άγραφης μέλλουσας ιστορίας. Ο φιλοσοφικός κλάδος της απελευθερωτικής ηθικής δίχασε μεν όσους ασχολήθηκαν μαζί του στις σχολές του ηθικού σχετικισμού και του ηθικού αντικειμενισμού, που βασική διαφορά τους είναι η ύπαρξη μιας αντικειμενικής μορφής ηθικής ή η εξάρτησή της από τα κοινωνικά έθιμα και νόρμες. Το σημείο, όμως, στο οποίο συνέκλιναν ήταν ο απαράβατος όρος της αποστροφής ως προς τη συγκάλυψη των συμφερόντων των ισχυρών.
Το σημείο αυτό ενισχύει ο Κ. Καστοριάδης εκφράζοντας τη δυσαρέσκειά του όχι για το διαχωρισμό ηθικής και πολιτικής (ιδιωτικής και δημόσιας σφαίρας), αλλά για την αντίθεσή τους στο σύγχρονο δυτικό κόσμο (Τ. Φωτόπουλος). Αυτό που σήμερα ολοένα και ξεγυμνώνεται στην ουσία, η ανάπτυξη μιας πολιτικής εις βάρος της ηθικής, μια ηθική – που όπως και η ελευθερία – διόλου θα έπρεπε να εκλαμβάνεται ως λάφυρο ή κεκτημένο, ούτε κατ’ ελάχιστο θα μπορούσαμε να το θεωρήσουμε κάστρο και επ’ ουδενί θα έπρεπε να μας γίνει Δούρειος Ίππος, μα να μένει Ιθάκη. Ο Bauman με διαύγεια δηλώνει:
Οι νίκες κατά της βαρβαρότητας δεν έχουν κάνει τον κόσμο ασφαλέστερο για την ανθρωπότητα. Οι ηθικοί θρίαμβοι προφανώς δεν συσσωρεύονται. Παρά τις «μεγάλες αφηγήσεις» της προόδου, η πορεία δεν είναι γραμμική ―τα κέρδη του χθες δεν επανεπενδύονται, ούτε τα βραβεία που κάποτε απονεμήθηκαν είναι μη αναστρέψιμα. Πάλι και πάλι, με κάθε μετατόπιση στην ισορροπία δυνάμεων, το φάντασμα της βαρβαρότητας επιστρέφει από την εξορία του...
Με το σκεπτικό αυτό κανείς από εμάς τα βόδια δεν δικαιούται να επαναπαυθεί στις δάφνες άλλων, καθώς πλέον πρόκειται για σανό. Υπάρχουν στιγμές στην ιστορία των κοινωνιών που ο άνθρωπος επιβάλλεται να επιλέξει εκτός αυτών που του προσφέρονται, πέρα από αυτά που βλέπει. Μόνο ο ορίζοντας ορίστηκε πεπερασμένος και όχι ο κόσμος, πόσο μάλλον η σκέψη. Η ηθική δεν είναι στην ουσία της ανθρώπινη επινόηση, είναι εν μέρει φυσικός καρπός που έρχεται να θρέψει τις κοινωνίες, κι η ελευθερία ομοίως. Και η φύση αυτών έρχεται σε αντίθεση με την ανθρωποκατασκευή της οικονομίας. Γιατί, λοιπόν, θα έπρεπε σα στερέψει η χρηματική πηγή να ξεραθούν τούτα τα χωράφια;
Θα όφειλε να είναι ανεπίτρεπτο, θεμέλιος λίθος οποιασδήποτε ένωσης, να μην είναι η ηθική και οι αρχές ελευθερίας. Σκοπός και εγγενής υποχρέωση του ανθρώπου είναι η προσωπική του γέννηση, η ατομική απελευθέρωση και ο άνευ όρων αυτοκαθορισμός. Προϋπόθεση αλλά και προορισμός των κοινωνιών είναι πλέον η επαναφορά των αξιών αυτών, η ανάπτυξη των ηθικών πλαισίων για μια ειλικρινώς ανοιχτή συνύπαρξη και συμπόρευση. Οι άνθρωποι χτίζουν τις σχέσεις και οι κοινωνίες συντηρούν τις γέφυρες, διατηρούν αενάως το μηχανισμό της απελευθέρωσης από την προηγούμενη μορφή ελευθερίας όταν φτάσει πια να είναι γυάλινο κλουβί και όχι θερμοκήπιο. Μια τέτοια αρχή, χωρίς να διεκδικεί τίτλους θρησκείας, θα έπρεπε ίσως να γίνει το δικό μας αριστοτελικό «κινούν ακίνητο». Ο σύγχρονος άνθρωπος οφείλει να θυμηθεί τη φύση του και να ενστερνιστεί το ρόλο του ως ‘δημιουργός’. Οφείλει να σπείρει σε μια πλάση ηθική και ανεξάντλητη, σε έναν κοινό τόπο αξιών και όχι οικονομικών επικρατειών, να φανταστεί έναν κόσμο που να μην του δόθηκε ποτέ σαν επιλογή και να γκρεμίσει άλλους δίχως ίχνος μεταμέλειας στο δρόμο για μια terra firma. Αυτό είναι το μοναδικό του χρέος στην παγκόσμια κοινότητα ανθρώπων και τράπεζα αξιών.
“[E]thical principles stand above the existence of the nation and that by adhering to these principles an individual belongs to the community of all those who share, who have shared, and who will share this belief.”
Νίκος Βασιλειάδης. MSc Mηχανολόγος μηχανικός, που ενδιαφέρεται για τη σκέψη, τη φιλοσοφία και την πολιτική.
