Κωνσταντίνος Μπαλατσός

Στον μακιαβελικό Ηγεμόνα επιχειρείται η αποτίμηση της σκληρότητας (crudelitas) και της φιλευσπλαχνίας (pietas), καταδεικνύοντας στον αναγνώστη τη συσκότιση, τη ρευστότητα αλλά και την εννοιολογική σύγχυση γύρω από αυτές τις έννοιες.

Τα πύρινα μέτωπα που κατατρώγουν το σώμα του φυσικού μας πλούτου προκαλούν ένα πολιτικό τοξικό νέφος σχετικά με την ικανότητα διαχείρισης κρίσεων του κρατικού μας μηχανισμού. Μολονότι κανένας δεν αμφισβητεί ότι οι εστίες φωτιάς είναι ανθρωπογενείς στην πλειονότητά τους, είτε από αμέλεια είτε από πρόθεση, δεν εξετάζεται αυτό εν προκειμένω, η κλιματική αλλαγή δημιουργεί τις ευνοϊκότερες συνθήκες για την εξάπλωση και την αναζωπύρωση των πυρκαγιών, γεγονός που περιορίζει ακόμα πιο πολύ την ικανότητα του κρατικού μηχανισμού. Παρά το εκρηκτικό κοκτέιλ που δημιουργεί η κλιματική αλλαγή, λίγο εστιάζουμε στην εξεύρεση λύσεων για να αντιμετωπιστεί συλλογικά αυτό το φαινόμενο. Και αυτό επειδή ένα διόλου ευκαταφρόνητο μέρος της κοινωνίας δεν πιστεύει στην απορρύθμιση του κλίματος. Ορισμένοι μάλιστα νιώθουν πιο άνετα πίσω από την ανωνυμία των social media, εκτοξεύοντας έναν βιτριολικό οχετό, γεμάτο εχθροπάθεια, εναντίον όσων δεν αναπαράγουν την αντικοινωνική τους συμπεριφορά, καταστρέφοντας οποιαδήποτε πιθανότητα να ανοίξει ένας γόνιμος διάλογος μεταξύ των κοινωνικών δυνάμεων για όσα πρέπει να αλλάξουν.

Αυτή η τακτική φυσικά δεν είναι καινούργια. Τη ζήσαμε τα χρόνια της πανδημίας, όταν οι ίδιες κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις καλλιεργούσαν δυσπιστία για τα εμβόλια, υποστηρίζοντας ότι αυτά δεν φτιάχτηκαν για αντιμετωπιστεί ο κορωνοϊός αλλά για να ικανοποιηθεί το κεφάλαιο και οι ορέξεις τάχα μου σκοτεινών δυνάμεων που απεργάζονται ένα σχέδιο εξόντωσης του ανθρώπινου είδους. Πού στοχεύουν; Στη διεύρυνση του χάσματος μεταξύ αρχόντων και αρχομένων και στην όξυνση της δυσπιστίας εντός των δυτικών κοινωνιών, διότι το φαινόμενο αυτό δεν είναι τοπικά περιορισμένο αλλά αφορά τη Δύση στο σύνολό της. Η εμπιστοσύνη, λοιπόν, μεταξύ πολιτών και κυβερνητικής τάξης αποτελεί τον θεμέλιο λίθο για την αντιμετώπιση των συλλογικών προβλημάτων. Είναι η απαραίτητη προνεωτερική συνήθεια, όπως θα πει και ο πολιτικός στοχαστής Φράνσις Φουκουγιάμα, για την επιτυχία και την εξέλιξη των νεωτερικών κοινωνιών. Όταν αυτή εκλείπει, τότε οι κίνδυνοι δεν αποτιμώνται ως κοινοί, η συλλογική δράση φθίνει, με αποτέλεσμα αλλού να εστιάζουν οι πολίτες –είτε μεμονωμένα είτε ως κοινωνικές ομάδες– και αλλού οι κυβερνώντες. Αυτό αφορά φυσικά και την εμπιστοσύνη προς τους επιστήμονες. Αν κατά την περίοδο της πανδημίας μεγάλο μέρος των πολιτών δεν τους εμπιστεύονταν, τότε η εμβολιαστική κάλυψη δεν θα είχε προχωρήσει και θα θρηνούσαμε περισσότερους νεκρούς.

Αν και στην περίπτωση της κλιματικής αλλαγής παρατηρείται επίσης ισχυρό ρεύμα αμφισβήτησής της, το οποίο δεν εδράζεται μονάχα σε σαθρά επιχειρήματα αλλά πυροδοτείται και από την εγγενή δυσπιστία απέναντι στους επιστήμονες και τους πολιτικούς, οι συνέπειές της εμφανίζονται σταδιακά, δίνοντας μια επίφαση κλιματικής κανονικότητας. Ωστόσο, στον μακρό χρόνο θα βρεθούμε αντιμέτωποι με τις πιο δυσάρεστες απ’ αυτές, όπως τη λειψυδρία, την άνοδο της στάθμης της θάλασσας και την υπερθέρμανση. Όλα αυτά όμως δεν θα περιοριστούν αυστηρά στο ήδη επιβαρυμένο πλαίσιο των φυσικών καταστροφών αλλά θα μεταφραστούν και σε πολιτικά προβλήματα καθώς, μαζί με άλλους παράγοντες που αφορούν την πολιτική και κοινωνική συγκρότηση ορισμένων εύθραυστων κρατικών οντοτήτων της Αφρικής και της Νότιας Ασίας, θα τροφοδοτήσουν νέα μεταναστευτικά ρεύματα και νέες προκλήσεις προς την Ευρώπη. Είμαστε άραγε έτοιμοι να αναμετρηθούμε σε συλλογικό επίπεδο τόσο με τις φυσικές καταστροφές όσο και με τις κοινωνικοπολιτικές μετατοπίσεις που αυτές θα προκαλέσουν; Στην εμπιστοσύνη βρίσκεται η απάντηση.

Οι εκλογές της 25ης Ιουνίου ανέδειξαν, όπως είχε προδιαγραφεί ήδη από τον Μάιο, αυτοδύναμη κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας του Κυριάκου Μητσοτάκη και μια οκτακομματική βουλή με κατακερματισμένη αντιπολίτευση, τόσο τη μείζονα όσο και την ελάσσονα. Η συζήτηση φυσικά περιστρέφεται κάπως πυρετωδώς γύρω από την είσοδο στο ελληνικό Κοινοβούλιο εθνολαϊκιστικών κομμάτων, ωστόσο νομίζω πως υποκινείται εντέχνως από τους ξεκάθαρα ηττημένους των εκλογών, ήτοι τον ΣΥΡΙΖΑ, καθώς προσπαθούν να αποπροσανατολίσουν την κοινή γνώμη από την ήττα τους, ανάγοντας την είσοδο των προαναφερθέντων κομμάτων σε πρώτης τάξεως ζήτημα υπό τη μορφή μάλιστα απειλής για τη Δημοκρατία.

Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία πυροδότησε έντονη συζήτηση στους ακαδημαϊκούς κύκλους αλλά και στον δημόσιο διάλογο σχετικά με τον πολιτικό ρεαλισμό, κυρίως όσον αφορά τις σκανδαλώδεις θέσεις του αμερικανού καθηγητή John Mearsheimer, ο οποίος ήδη από το 2014 με το γνωστό άρθρο του “Why the Ukraine Crisis is the West’s Fault” προκάλεσε αντιδράσεις αλλά και κριτικές ως προς το εάν πλέον ο πολιτικός ρεαλισμός μπορεί να αρθρώσει ουσιαστικό λόγο σε έναν συνεχώς αναδιατασσόμενο κόσμο. Ωστόσο, αυτές οι κριτικές, ιδιαίτερα στην πατρίδα μας, θεωρώ πως αδικούν την παράδοση του πολιτικού ρεαλισμού, καθώς αυτή δεν είναι ούτε ενιαία ούτε αδιαίρετη, αποτελείται δε από διακλαδώσεις και ρεύματα τα οποία μοιράζονται σε τελική ανάλυση ελάχιστα κοινά.

Η εμφάνιση του λαϊκιστικού κόμματος Νίκη πυροδότησε ζωηρή συζήτηση στον δημόσιο διάλογο για τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του, τον κόσμο που εκφράζει, τις στοχεύσεις και τον αντικειμενικό σκοπό του. Αρθρογράφοι και δημόσιοι σχολιαστές εξέφρασαν τη δική τους ενδιαφέρουσα οπτική, άλλες φορές με πολιτικές άλλες με θεολογικές προεκτάσεις, για τούτο και εγώ θα ήθελα να επικεντρωθώ σε ένα σημείο που νομίζω δεν συζητήθηκε σε μεγάλη έκταση, βάζοντας το δικό μου λιθαράκι σ’ αυτό το πολύ ενδιαφέρον και γόνιμο debate.

Η νέα τάση που αναφύεται βαθμιαία στη δημόσια συζήτηση αφορά την –πιθανή αλλά όχι δεδομένη– ισχυρή αυτοδυναμία του Μητσοτάκη. Συγκεκριμένοι κύκλοι μετονομάζουν κάπως πονηρά την αυτοδυναμία σε παντοδυναμία, υποστηρίζοντας ότι αν ο ελληνικός λαός δώσει ξανά ισχυρή εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον Μητσοτάκη, τότε αυτός θα «ερντογανοποιήσει» ή θα «ορμπανοποιήσει» τη χώρα, θα δρα ανεξέλεγκτα, αμετροεπώς και αλαζονικά. Για τούτο και επιδιώκουν από τώρα μια αδύναμη ΝΔ, ώστε να προκύψουν κυβερνήσεις συνεργασίας και να αποφευχθεί μια τάχα μου αυταρχική διολίσθηση, σαν να μην υπάρχουν ας πούμε αρκετές δικλείδες ασφαλείας από τους πολιτικούς ή τους δικαστικούς θεσμούς. Στην πραγματικότητα, αυτή η φοβία είναι ένας καλά μασκαρεμένος αντιμητσοτακισμός, ένας δούρειος ίππος αστάθειας για τη χώρα μας, καθώς υπό το προσωπείο του «πολιτικού πολιτισμού» και της «κουλτούρας συνεργασίας», το μόνο που θα προκύψει είναι μια ασταθής κυβέρνηση και πολιτική ρευστότητα. Θα εξηγήσω αμέσως το γιατί.

H εκρηκτική άνοδος της ΝΔ σε άλλοτε «κόκκινες» περιφέρειες και η ισχυρή της παρουσία σε περιοχές που επλήγησαν από φυσικές καταστροφές, όπως στην περίπτωση των πυρκαγιών στην Εύβοια, όπου θα ήταν εύλογη μια ψήφος αποδοκιμασίας, νομίζω πως καθιστά επισφαλές το συμπέρασμα ότι, ξαφνικά, οι άνθρωποι εκεί έγιναν δεξιοί, κεντροδεξιοί ή φιλελεύθεροι. Μια τέτοια εκτίμηση είναι πολύ επιφανειακή για να ναι ακριβής και αδικεί το έργο της κυβέρνησης του Κυριάκου Μητσοτάκη. Ίσως μάλιστα χρειαστεί κάποιος χρόνος για να ωριμάσουν οι σκέψεις μας και να αποκωδικοποιήσουμε τον πολιτικό σεισμό της 21ης Μαΐου.

Με αφορμή την παρέμβαση του Αλέκου Παπαδόπουλου και τη συζήτηση που πυροδότησε στον δημόσιο διάλογο για έναν πιθανό δημοσιονομικό εκτροχιασμό, αναπόφευκτα σκέφτηκα ότι πάντοτε θα υπάρχουν άνθρωποι οι οποίοι θα βλέπουν ένα ζοφερό μέλλον, ακόμα και αν η ανθρωπότητα ή ένα μέρος της θα οδεύει προς τις καλύτερες μέρες της/του. Και αυτό δεν αφορά τον Παπαδόπουλο αλλά είναι ένα γενικότερο σχόλιο, καθώς συχνά-πυκνά βρισκόμαστε αντιμέτωποι με διάφορες καταστροφολογικές θεωρίες για το μέλλον της Ελλάδας.

W. Robert Connor, Θουκυδίδης, μετάφραση από τα αγγλικά: Παναγιώτα Δαούτη, επιστημονική επιμέλεια: Γιάννης Ζ. Τζιφόπουλος, Gutenberg, Αθήνα 2022, 429 σελ.

Πολύ συχνά υποστηρίζεται ότι ο Θουκυδίδης είναι ένας συγγραφέας αδιάφορος για την καταστρεπτική δίνη του πολέμου, τις συμφορές και τη γενικότερη αποθηρίωση του ανθρώπου. Αυτή η αντίληψη για τον αρχαίο ιστορικό πόρρω απέχει από την πραγματικότητα. Ο καθηγητής Connor τονίζει ότι ο Πελοποννησιακός Πόλεμος αποτέλεσε για τον Θουκυδίδη τη μεγαλύτερη κίνηση της μέχρι τότε ιστορίας, όχι λόγω του πολυπληθούς στρατιωτικού δυναμικού που κινητοποιήθηκε, μήτε για τον μεγάλο αριθμό στρατιωτικών επιχειρήσεων, αλλά επειδή γιγάντωσε την ανθρώπινη δυστυχία, φοβούμενος ότι τούτη θα επανέρχεται στις ανθρώπινες κοινωνίες όσο οι άνθρωποι δεν ασκούν έλεγχο επί των ψυχορμητών τους. Τι νέο κομίζει ο W. Robert Connor στην ανάγνωση του Θουκυδίδη; (τεύχος 137)