Τι είχε συμβεί; Ο Μαδένης, κατά τη δική του μαρτυρία, έπειτα από προτροπή του Παναγιώτη Τέτση ο οποίος του ενεχείρισε το λεύκωμα, χρησιμοποίησε έπειτα από περίπου είκοσι χρόνια τις εικόνες ως μοντέλα. Κάποιες από τις εικόνες που παρήγαγε μοιάζουν ιδιαίτερα στις φωτογραφίες, στο καδράρισμα, στις εκφράσεις, στα ρούχα που φοράνε οι ασθενείς/μοντέλα. Κατά τη θεμιτή γνώμη του Κατσάγγελου, πρόκειται για λογοκλοπή. Κατά την επίσης θεμιτή γνώμη του ζωγράφου, είναι προϊόν έμπνευσης από τις φωτογραφίες. Ευλόγως η υπόθεση κατέληξε στο αστικό δικαστήριο, γι’ αυτό υπάρχει η δικαιοσύνη, για να λύνουμε τις διαφορές μας.
Από τη δημόσια συζήτηση, προκύπτει ότι δεν υπήρχε πρόθεση απόκρυψης της επιρροής του ζωγράφου από τις συγκεκριμένες φωτογραφίες. Στην είσοδο στην έκθεση των έργων του στην Εθνική Βιβλιοθήκη γινόταν σαφής αναφορά σε «φωτογραφίες ψυχικά ασθενών από τον καθηγητή του ΑΠΘ, Γιώργο Κατσάγγελο», στις οποίες στηρίχθηκε. Στο λεύκωμα που συνόδευε την έκθεση, επίσης, ο επιμελητής της, Ν. Π. Παΐσιος έκανε λόγο για τη συγκεκριμένη επιρροή. Ο ζωγράφος δεν μπορούσε να φανταστεί ότι κάνει κάτι που απαγορεύεται, κάτι για το οποίο θα διωχτεί. Επειδή υπέθεσε, ευλόγως, ότι σε έναν κόσμο με πολλά ερεθίσματα, ένας ζωγράφος μπορεί να αντλήσει έμπνευση από τη δουλειά ενός φωτογράφου, στο πλαίσιο της ελευθερίας της έκφρασης, χωρίς να καταπατά κάποια ιδιοκτησία – μάλιστα μια δουλειά που έχει συζητηθεί σημαντικά, έχει εκτεθεί σε πολλά μέρη και, ασφαλώς, κάποιες από τις φωτογραφίες έχουν τυπωθεί και σχολιαστεί στον Τύπο και αναπαραχθεί στο διαδίκτυο. Στη μακρά πορεία του στην τέχνη, άλλωστε, ουδέποτε κατηγορήθηκε για ανάλογο αδίκημα, επειδή προφανώς δεν είναι λογοκλόπος.
Επίσης, είναι σαφές για τον ζωγράφο ότι είναι διαφορετικά τα υλικά των δύο τεχνών. Ο Ν. Π. Παΐσιος, που υπερασπίζεται την ελευθερία του ζωγράφου στην έμπνευση από τις συγκεκριμένες φωτογραφίες, κάνει μια αναδρομή στη σχέση των δυο απολύτως διαφορετικών εκφράσεων, της φωτογραφίας και της ζωγραφικής – και σημειώνει:
[…] και καθαρά «αντίγραφα» των φωτογραφιών του κ. Κατσάγγελου να ήταν τα έργα του Μαδένη […] πάλι θα είχαν την αξία τους – όπως μάς έχουν διδάξει, αιώνες πριν, τα εργαστήρια της Περγάμου και της Ρώμης. […] Από την πρώτη Kodak του 1888, η φωτογραφία γίνεται πολύτιμο εργαλείο των ιμπρεσιονιστών και των μεταϊμπρεσιονιστών πρώτα, και σχεδόν όλων των ζωγράφων αργότερα, σε ένα φάσμα από τον Ντεγκά μέχρι τον Άντι Γουόρχολ. Είναι όμως άλλη η αισθητική της φωτογραφίας και άλλη η αισθητική της ζωγραφικής. (Ο Γιάννης Μόραλης θα έλεγε πως το ζωγραφικό γεγονός είναι διαφορετικό από το φωτογραφικό γεγονός.) Ο Μαδένης ξεκινά ομολογημένα από τις φωτογραφίες του κ. Κατσάγγελου και δίνει στους απεικονιζόμενους σάρκα και οστά. Τους τοποθετεί μέσα σε έναν ερεβώδη, ανώνυμο χώρο, και τους αναπτύσσει σε μεγάλες, πολυπρόσωπες συνθέσεις, φορτισμένες με προσωπικές του μνήμες και βιώματα και με πολλαπλές αναφορές στην ιστορία της τέχνης (Φρανς Χαλς, Γκόγια, Ζερικώ, Μπέηκον). Δημιουργεί ζωγραφικά. Και εμπνευσμένα επίσης. (Lifo, 5/5/2022)
Το δικαστήριο, στο οποίο οδηγήθηκε η διαφορά, πρωτοδίκως, δεν είχε την ίδια άποψη, γι’ αυτό και καταδίκασε τον ζωγράφο, επί λογοκλοπή. Μάλιστα, το δικαστήριο, πρωτοφανώς, δεν δημοσίευσε το σκεπτικό της απόφασής του, επιφυλασσόμενο να το κάνει όταν η υπόθεση τελεσιδικήσει – απόφαση καταχρηστική, αφού αυτό που πρωτίστως ενδιαφέρει τη δημόσια συζήτηση είναι τα επιχειρήματα των δικαστών που οδηγούν στην απόφασή τους. Μέσω ακριβώς των οποίων κάθε δικαστική απόφαση ισχυροποιείται ή αδυνατίζει – και όχι μέσω της απόκρυψής τους.
Η επιλογή του δικαστηρίου να μη δοθεί στη δημοσιότητα το σκεπτικό της κρίσης του, όμως, έχει ένα σημαντικό αντίκτυπο: αφήνει μετέωρη μια απόφαση που, θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς, προσβάλλει την ελευθερία της έκφρασης, απαραίτητη στην καλλιτεχνική δημιουργία και στους καλλιτέχνες. Αν δεχτούμε ότι η ελευθερία της έκφρασης είναι υπέρτατο αγαθό στη φιλελεύθερη δημοκρατία, το δικαστήριο οφείλει να την ευνοεί και να μην την ποδοπατά μάλιστα χωρίς επιχειρήματα, ουσιαστικά λογοκρίνοντας μια παράλληλη έκφραση με διαφορετικά εκφραστικά δεδομένα και φιμώνοντας τον καλλιτέχνη – αφού το χρηματικό πρόστιμο συχνά μπορεί να είναι ανασταλτικός παράγων της δημιουργικότητας.
Ο καθηγητής Σταύρος Τσακυράκης, ο οποίος συχνά είχε γράψει δημοσίως για ζητήματα καλλιτεχνικής ελευθερίας, συνήθως ανέφερε επ’ αυτού το παράδειγμα του αμερικανού φωτογράφου Ρόμπερτ Μέιπλθορπ, ο οποίος μια εποχή αντιμετώπισε κατηγορία επί πορνογραφία για μια σειρά φωτογραφιών του. Από την κατηγορία αυτή απαλλάχτηκε επειδή το δικαστήριο αποφάσισε ότι τα έργα δεν είναι πορνογραφικά διότι τα υλικά του καλλιτέχνη είναι το φως και οι σκιές – και τα υλικά αυτά δεν έχουν σχέση με την πορνογραφία (βλ. Σταύρος Τσακυράκης, Θρησκεία κατά Τέχνης, Πόλις, 2005).
Είναι σημαντικό οι δημιουργικές αντιδικίες να λύνονται στα δικαστήρια. Αλλά είναι αδιανόητο οι δικαστικές αποφάσεις να μην υπολογίζουν τον παράγοντα της ελευθερίας του λόγου, που θα έπρεπε να είναι ασπίδα προστασίας κάθε καλλιτεχνικής έκφρασης, αρνούμενα μάλιστα να επιχειρηματολογήσουν για τις αποφάσεις τους.
