Ο καθηγητής Εμμανουήλ Κριαράς ήταν ένας πολύ μαχητικός άνθρωπος. Κυρίως για τη δημοτική γλώσσα και την προσπάθεια να απαλλαγεί η ελληνική εκπαίδευση από το βάρος της καθαρεύουσας. Έχοντας ζήσει έντονα περιόδους που η καθαρεύουσα και η δημοτική σήμαιναν ουσιαστικές διαφορές, διακρίσεις, ταυτότητες και αποκλεισμούς, έκανε τα πάντα για να μπορέσουμε να γράφουμε παντού, στο σχολείο και στο πανεπιστήμιο, στη διοίκηση και στα δικαστήρια, στην πολιτική και στη λογοτεχνία, μια γλώσσα με τύπους προσιτούς σε όλους: τη δημοτική.
Μαχητικός καθηγητής της μεσαιωνικής ελληνικής φιλολογίας από το 1950 στο ΑΠΘ, πρωτοπόρος λεξικογράφος του Λεξικού της μεσαιωνικής ελληνικής δημώδους γραμματείας (και της Επιτομής του), συγγραφέας κάθε τύπου μονογραφίας, εργάστηκε μαχητικά για το γλωσσικό ιδίωμα που οραματίστηκε. Στη μεταδικτατορική συγκυρία κατάφερε να πετύχει οριστικά το στόχο του. Το 1976, με υπουργό Παιδείας τον Γεώργιο Ράλλη, ψηφίστηκε ο νόμος που έκανε υποχρεωτική τη χρήση της δημοτικής στη διδασκαλία της στην εκπαίδευση, και στη δημόσια διοίκηση. Ο Κριαράς εργάστηκε για την αναπροσαρμογή της γραμματικής του δημοτικιστή Μανόλη Τριανταφυλλίδη στα γλωσσικά δεδομένα της εποχής και παρέδωσε το κανονιστικό βιβλίο της ελληνικής γλώσσας - μίας και μόνης, πλέον, της δημοτικής.
Λίγο καιρό αργότερα, στην πρώτη κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ, η χρήση της δημοτικής γενικεύτηκε και στους υπόλοιπους τομείς της δημόσιας ζωής - μεταξύ των οποίων στη σύνταξη των νόμων και των αποφάσεων των δικαστηρίων. Υπέρμαχος, επίσης, ενός απλούστερου τονικού συστήματος, εργάστηκε για την κατάργηση του πολυτονικού συστήματος στη γλώσσα και την καθιέρωση ενός απλούστερου τυπολογικού πλαισίου γραφής της. Ο Κριαράς ήταν επικεφαλής της εννεαμελούς επιτροπής (Εμμανουήλ Κριαράς, Φάνης Κακριδής, Χρίστος Τσολάκης, Βασίλειος Φόρης, Δημήτρης Τομπαϊδης, Αριστείδης Βουγιούκας, Χρίστος Μιχαλές, Απόστολος Κοτλίτσας, Αλόη Σιδέρη) που εισηγήθηκε στον τότε υπουργό Παιδείας, Ελευθέριο Βερυβάκη, την καθιέρωση του μονοτονικού. Ο βασικός ισχυρισμός υπέρ του μονοτονικού ήταν ο εξής:
Το μονοτονικό σύστημα είναι ένας τρόπος δραστικής απλοποίησης στο θέμα των τόνων και των πνευμάτων. Η ανάγκη για την καθιέρωση του μονοτονικού προέκυψε πρωταρχικά από τη διαπίστωση ότι τα πνεύματα και οι τόνοι, χωρίς να εξυπηρετούν κάποια πραγματική γλωσσική απαίτηση, γίνονται αιτία καταταλαιπώρησης όσων γράφουν την ελληνική, ιδιαίτερα των μαθητών, και τροχοπέδη στις προσπάθειές τους για κατάκτηση της γλώσσας και για ουσιαστική μόρφωση.
Το νέο σύστημα πολέμησαν πολλοί. Κατ' αρχάς, προσωπικότητες που ήθελαν ένα ακόμα πιο εξαπλουστευμένο σύστημα γραφής (ο Μανώλης Γλέζος, για παράδειγμα, διεκδικούσε σύστημα ατονικό) και, κατά δεύτερον, προσωπικότητες, έντυπα και εκδοτικοί οίκοι που διεκδίκησαν τη συνέχιση του πολυτονισμού στη γραφή της γλώσσας (όχι μόνο συντηρητικές δυνάμεις, αλλά και αριστεροί, όπως π.χ. η ομάδα του περιοδικού Πολίτης). Πολλά χρόνια μετά, σε μια συνέντευξη που ο Κριαράς είχε παραχωρήσει στον γράφοντα, έπειτα κι από δηλώσεις πολιτικών, όπως ο Βύρων Πολύδωρας, ότι αν γινόταν υπουργός Παιδείας θα επανέφερε το πολυτονικό, παρατηρούσε:
Εγινε η επιτροπή υπό την προεδρία μου, συγκεκριμενοποιήθηκαν οι λεπτομέρειες του συστήματος που θα ίσχυε (να χρησιμοποιούμε έναν τόνο όπου είναι αναγκαίος), δόθηκε το έναυσμα της συζήτησης στις εφημερίδες και τελικά, γύρω στο Πάσχα του 1982, το νομοσχέδιο γίνεται δεκτό στη Βουλή. Βέβαια, μπορεί να μην έγινε δεκτό με την ευπρέπεια που θα έπρεπε, γιατί δεν γίνονται όλα ευπρεπώς. Στην ελληνική Βουλή έγινε η συζήτηση. Μπορεί να ψηφίστηκε λίγο βιαστικά, αλλά ήταν όλοι σύμφωνοι. Κι έπειτα από τόσο κόπο και τόσα χρόνια θέλουν ορισμένοι να γυρίσουμε πίσω; Είναι μωρία. Είναι μωρία να θες να καταργήσεις ένα μέτρο που λήφθηκε κυρίως για να απλουστεύσει κάτι στην εκπαίδευση, σήμερα, που πρέπει να διδάξουμε τεχνικό πολιτισμό, τεχνολογία, πληροφορική, γλώσσες.*
*Ολόκληρη η παλαιά εκείνη συνέντευξη του Εμμανουήλ Κριαρά θα δημοσιευθεί στο νέο τεύχος Σεπτεμβρίου της χάρτινης έκδοσης του Books' Journal.
