Γεννήθηκε το 1933 στο Λονδίνο. Η μητέρα του ήταν χειρουργός κι ο πατέρας του Γενικός Ιατρός. Υπήρξε Καθηγητής Νευρολογίας και Ψυχιατρικής στο πανεπιστήμιο Columbia (2007-2012), ενώ τα τελευταία χρόνια της ζωής του υπηρέτησε ως Καθηγητής Νευρολογίας στην Ιατρική Σχολή του New York University. Όλα αυτά τα χρόνια, εκτός από την άοκνη ενασχόλησή του με την έρευνα, «έβλεπε» ασθενείς. Η κλινική πρακτική τροφοδοτούσε τους ερευνητικούς του προβληματισμούς, οι οποίοι με τη σειρά τους, άνοιγαν νέους δρόμους στον τρόπο προσέγγισης και κατανόησης των ασθενών του. Φυσικά, αυτή η αλληλεπίδραση μεταξύ έρευνας και κλινικής πρακτικής, δεν βρίσκει μοναδική έκφραση στο πρόσωπο του Όλιβερ Σακς. Αυτό όμως που τον καθιστά εμβληματική φυσιογνωμία στο χώρο της Νευρολογίας και όχι μόνο, ήταν η ικανότητά του να ενσωματώνει, σχεδόν να «μπολιάζει» τη ζωή στην Επιστήμη, και αντίστροφα, με έναν ρέοντα, καθημερινό τρόπο, χρησιμοποιώντας ο ίδιος συχνά ως μέσο, τη λογοτεχνία και εμπνέοντας άλλους.
Οι περισσότεροι θυμούνται την ταινία Ξυπνήματα (η οποία βασίστηκε στο ομώνυμο βιβλίο του), με τον Ρομπερτ Ντε Νίρο και τον Ρόμπιν Γουίλιαμς, η οποία περιγράφει μια ανακάλυψη του Σακς, στα μέσα περίπου της δεκαετίας του 1960. Παρατηρώντας και μελετώντας ασθενείς με σοβαρά νοητικά και ψυχοκινητικά προβλήματα, είχε την ευφυή σκέψη να τους αναγνωρίσει ως «επιβιώσαντες» μιας άτυπης μορφής εγκεφαλίτιδας (encephalitis lethargica), που επικράτησε παγκοσμίως κατά τα έτη 1916-1927, οπότε και αποφάσισε να τους χορηγήσει την ουσία L-Dopa (Levodopa). Η ουσία αυτή, επανέφερε για σύντομο χρονικό διάστημα στη ζωή, αυτούς τους ανθρώπους, που μέχρι τότε έμοιαζαν με «αγάλματα», καθώς η ακινησία και η αλαλία τους είχε στερήσει βασικές λειτουργίες της ανθρώπινης υπόστασης.
O Σακς ήταν πολυγραφότατος. Προσπαθούσε συστηματικά να μεταδώσει στο πλατύ κοινό, όχι μόνο τις βασικές έννοιες που σκιαγραφούν μερικές από τις πιο «παρεξηγημένες» νευροψυχιατρικές νόσους (όπως το «σύνδρομο “Gilles de la Tourette”), αλλά και να δώσει στον αναγνώστη μια, όσο πιο ολοκληρωμένη περιγραφή είναι δυνατόν, του βιώματος του ασθενούς. Μάλιστα, το βίωμα της ασθένειας το ενέτασσε στο φάσμα των καταστάσεων της ζωής με τέτοιο τρόπο, καθιστώντας κατανοητή τη λειτουργία του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος, ακόμη και για τους πιο αδαείς.
Αυτό που ξεχώρισα από τα βιβλία του ήταν Ο άνθρωπος που μπέρδεψε τη γυναίκα του με ένα καπέλο. Σε αυτό, χρησιμοποιώντας μια υποδειγματικά απλή γλώσσα, ανατέμνει και συμπυκνώνει με τον πιο γλαφυρό τρόπο το βίωμα του να ζει κάποιος με διαταραχές όπως το σύνδρομο Tourette, αυτισμό, νόσο του Πάρκινσον, Επιληψία, «σύνδρομο του φανταστικού μέλους» και άλλες διαταραχές της αντίληψης, της νόησης και της κινητικότητας. Οι ιστορίες του Σακς, διδάσκουν στην πράξη, τι σημαίνει ενσυναίσθηση (empathy). Μάλιστα, πιστεύω ότι αυτή ακριβώς η ικανότητά του, τον οδήγησε στη συγγραφή. Σαν έναν τρόπο να «επιστρέψει» στον Άλλο, το «δώρο» της «κατανόησης» και της «γνώσης». Το πρόβλημα της ακοής που τον συνόδευσε στα τελευταία χρόνια της ζωής του, ήταν δυσβάσταχτο. Και ό,τι ήταν δυσβάσταχτο για τον Σακς, γινόταν έρευνα, σκέψη, ιστορία. Στο κείμενό του, που δημοσιεύτηκε στους New York Times στις 5 Ιουνίου 2015 με τίτλο «Mishearings», έγραφε σχετικά με το πρόβλημα της ακοής του “every mishearing is a novel concoction” (κάθε παράκουσμα είναι μια νέα εννοιολογική κατασκευή). Διαπίστωνε ότι το να ακούει κάποιος με λάθος τρόπο είναι εξαιρετικά εύκολο και δεν προξενεί στο ίδιο το άτομο κάποια απορία. Μόνο όταν αισθανθεί ότι αυτό που ακούει είναι κάτι εξωφρενικό ή εξαιρετικά παράλογο θα μπει στη διαδικασία να αναρωτηθεί αν όντως άκουσε σωστά. Και τότε όμως, θα πρέπει να βρεθεί στη δυσάρεστη θέση να ζητήσει από το συνομιλητή του να επαναλάβει τη φράση, ή να δώσει περαιτέρω διευκρινίσεις. Υπογράμμιζε τη σημασία της ελευθερίας που χαρακτηρίζει τον προφορικό λόγο και υποστήριζε ότι είναι ακριβώς αυτή η ελευθερία που τον καθιστά εξαιρετικά ευάλωτο σε παρανοήσεις.
Ο Σακς ήταν ένας μαιτρ της αντίληψης. Η παρακαταθήκη του είναι τεράστια. Αν υπάρχει ένας ελάχιστος κοινός παρονομαστής στο έργο του ίσως θα μπορούσε να συνοψίζεται στη φράση: να ακούς σωστά, να σκέφτεσαι, να προσπαθείς να κατανοείς: αυτό σημαίνει να ζεις. Και να μην τρέφεις την ψευδαίσθηση πως είσαι σαν τους άλλους. Η μοναδικότητα κάθε ανθρώπου (σε επίπεδο γενετικής/νευρολογίας αλλά και υπαρξιακά) ήταν, για τον Σακς, αδιαπραγμάτευτη. Ουδείς μπορεί να αντικατασταθεί. Η ζωή και ο θάνατος κάθε ατόμου υποτάσσονται στη μοναδικότητά του.
Τον Φεβρουάριο, όταν έμαθε ότι η νόσος του πλέον είναι καταληκτική, σημείωνε ότι δεν μπορεί να απαλλαγεί από τον φόβο, αλλά ευτυχώς δεν ήταν ο μόνος του σύντροφος. Επιχειρώντας μια «αποτίμηση», αναγνώριζε την επαφή (intercourse) με τον κόσμο, και ειδικά το είδος της επαφής που έχουν οι συγγραφείς, οι «γραφιάδες», με τους αναγνώστες τους, ως ένα από τα πιο πολύτιμα αγαθά, που γεύτηκε. Η αφηρημένη έννοια της «επαφής με τον αναγνώστη» ήταν για τον Σακς απτή, σάρκινη. Βαθιά ανθρώπινος, με συνείδηση της μοναδικότητάς του, ώς το τέλος.
Ειρήνη Αγαπηδάκη. Ψυχολόγος με μεταπτυχιακές σπουδές στην προαγωγή και αγωγή υγείας, υποψήφια διδάκτωρ της Ιατρικής Σχολής Αθηνών.
